Ээж ээ, та унтаж байна уу?

 

　Айсина Шуклина
　Орчуулга: Сүрэн (орос хэлнээс)

　　- Ээж ээ, та унтаж байна уу?
　　- Унтаагүй ээ.
　　Орноосоо босоод гүйж ирнэ.
　　- Ээж ээ, та надад хайртай юу?
　　- Хайртай.
　　Бодохоос ч илүү хайртай.
　　- Ном уншъя, тэгэх үү?
　　- Тэгье.
　　Хамгийн дуртай ном оо авчирна.
　　- Хар даа, трамвай нисэж байна.
　　- Түүнтэй хамт таван сар ч,
　　Чиний минь хүүхэд нас ч нисэн өнгөрнө.
　　- Унтахгүй байж болох уу?
　　- Болно оо.
　　Чимээгүй уртаар эвшээнэ.
　　- Орондоо орлоо.
　　- Ороорой.
　　Тэр дороо гар дээр унтаад өгнө.
　　Би унтаж байна уу?
　　Үгүй ээ, унтаагүй.
　　Цонхны цаана салхи чимээ чагнана:
　　«Би чамд маш их хайртай,
　　Бүхнээс илүү хайртай»

　«Мама, ты спишь?»
　Айсина Шуклина

　　- Мама, ты спишь?
　　- Не сплю.
　　Бежит из своей кровати.
　　- Ты меня любишь?
　　- Люблю.
　　Больше чем можно представить.
　　- Давай почитаем?
　　- Давай.
　　Несет свою лучшую книжку.
　　- Смотри как несется трамвай!
　　- С ним пролетит и май
　　И детство твое вприпрыжку.
　　- Можно не спать?
　　- Не спи.
　　Тихо, протяжно зевает.
　　- Я на кровать.
　　- Иди.
　　Тут же в руках засыпает.
　　Сплю ли я?
　　Нет, не сплю.
　　За окнами слушает ветер:
　　«Я тебя очень люблю,
　　Больше всего на свете».

"Амьтдын ертөнц"-ийн ая

Багадаа энэ аяыг сонсохын төлөө л “Амьтдын ертөнц” нэвтрүүлгийг долоо хоног тэсэн ядан хүлээдэг байлаа:

Гэтэл “Амьтдын ертөнцөд”-ийн ая угтаа бол Поль Мориагийн “Alouette” (“Бялзуухай”) зохиомж байжээ:

Харин Поль Мориагийн зохиомж нь угтаа бол Аргентин хөгжмийн зохиолч Ариэль Рамиресийн “Navidad nuestra” (“Бидний зул сар”) кантатагийн 10 дугаар “La peregrinación” (“Мөргөлийн аян”) хэсгийн ая байжээ. Төрөх нь дөхсөн Мария, Иосиф хоёр оромж эрэн бэдэрч яваа тухай өгүүлэх дуу. Атеист & материалист үзэл ноёрхож, бурхан байхгүй гэж сургуульд зааж байсан соц жилүүдэд сая сая хүүхдүүд долоо хоног бүр энэ аяыг сонсож байсан гэж бодохоор хорвоо гэдэг үнэхээр хошин шогийн мэдрэмжтэй юм аа.

Сагамхайн дайн

 

1944 онд тусгаар тогтнолоо олсон Исланд улс сагамхай загасны баялагтаа түшиглэн арлаа хөгжүүлэхийг зорихдоо Англитай “Сагамхайн дайн” (Cod Wars) хийж байсан түүхтэй. 18 жил үргэлжилж бяцхан Исландын ялалтаар төгссөн энэ дайны тухай олон ном, нийтлэл уншиж болох ч Юрій Гудименко хошин аргаар базаж бичсэн нь юу болж өнгөрснийг ерөнхий байдлаар ойлгоход хамгийн дөхөм учир орчуулснаа сонирхуулъя (хараалын үг зайлшгүй хэрэглэсэн гэх тайлбарыг уншин тэр чигт нь буулгав). Монгол шиг жижиг улсад сургамжтай л болов уу.

Юрій Гудименко “Сагамхайн дайн” (+18)
Орчуулга: Сүрэн (орос хэлнээс)

Оролцогчид:

Британийн Эзэнт Гүрэн — хүн ам 51 сая, цөмийн зэвсэгт улс.
Исланд — хүн ам 300 мянга, зэвсэгт хүчингүй улс.
НАТО — цэрэг, улс төрийн эвсэл. Англи, Исланд зэрэг гишүүн оронтой.
Бусад улс — ЗХУ, ХБНГУ, АНУ болон бусад.

Нэгдүгээр бүлэг, 1958 он

Исланд: Надад сагамхай загас хэрэгтэй байна.
Бусад улс: Наад, хм, бичкэн арлынхаа эргэн тойронд 4 миль устай биз дээ, тэндээ барьж байхгүй юу.
Исланд: Надад үүнээс илүү сагамхай загас хэрэгтэй байна.
(Исланд арлынхаа эргэн тойрон дахь 12 миль бүсийг Исландын эзэмшил гэж зарлана)
Бусад улс (нэгэн зэрэг): Өө зөө, зөө!
Исланд: Сагамхай, сагамхай, сагамхайхан минь...
Британи: Хөш, чи...
Исланд: (засна) Та.
Британи: Хөш, та. Би наана чинь загас барьж байсан чигтээ барих болно. Ойлгов уу?
Исланд: Ална шүү.
Британи (шоконд): Юу гэнэ ээ?!
Исланд: Ал-на шүү.
Британи: Би цөмийн зэвсэгтэй шүү.
Исланд: Намайг яг онож харагдаач.
Британи: Би тэнгисийн цэрэгтэй.
Исланд: Удахгүй усан цэргийнхээ тухай одоо цагт ярьж байснаа сайхнаар санагалзах болно.
Британи: Чиний хүн ам миний усан цэргийн тооноос бага шдэ!
Исланд: Зүгээр ээ. Сагамхай англи маханд сайн таргална аа.
Британи: Чи муу...
(Английн загасчид Исландын тэнгисийн бүсэд загасчилсан хэвээр байна)
Исланд: (бодлогошронгуй) Ална аа.
(Исландын эргийн хамгаалтынхан Англи онгоцуудыг хүрээлэн загасны торыг нь тайрна)
Британи (сүүтэй цайндаа хахаж цацан): Та нар чинь галзуураа юу!...
Исланд (сэтгэл хангалуун): Британи одоо л Исландыг “та”-лж байна уу даа.
Британи: Надад сагамхай хэрэгтэй!
Исланд: Үгүй ээ. Сагамхай загас Исланд бас Зөвлөлт Холбоот Улсад хэрэгтэй. Хөөе, Зөвлөлт Холбоот оо, жаахан загас авах уу?
ЗХУ (холоос): Загас аа? Авъя, авъя!
Британи: Сда.
(Англи загасчдаа гарган, Исландын 12 миль бүсийн онцгой эрхийг хүлээн зөвшөөрнө)

Хоёрдугаар бүлэг, 1972 он

Исланд: Надад сагамхай загас хэрэгтэй байна.
Британи: Дахиад уу?!
Исланд: Надад. Сагамхай. Хэрэгтэй.
(Исланд онцгой эрх нь арлын эргэн тойрон дахь 50 миль бүсийг хамарна гэж зарлана)
Бусад улс (нэгэн зэрэг): Чи галзуураа юу!
Исланд: (засна) Та.
Британи: Муу амьсгаа чинь, ёстой дургүй хүргэчихлээ.
Герман: Миний ч бас. Надад ч бас сагамхай хэрэгтэй байж мэднэ!
(Их Британи, Герман хоёр Исландын далайн бүсэд загасчлахаа үргэлжлүүлж тэнгисийн цэргийн онгоцоор загасчдаа хамгаална)
Исланд (бодлогошронгуй): Ална аа. Аль алийг нь.
(Исландын эргийн хамгаалалтынхан англи загасчдын торыг таслах гэж оролдсон боловч Британийн тэнгисийн цэргийн анхааруулах буудлагад өртөнө)

Исланд (тайвнаар): Би алдаггүй юм гэхэд бусад нь алаад өгнө... (утасны харилцуур авна) Байна уу, АНУ? Исланд ярьж байна. Биш ээ, Ирланд биш Исланд. Үгүй ээ, хоёр өөр улс аа. Ална шүү. Аан, танд хэлээгүй юм аа, хараахан. Манай энд танай цэргийн бааз байдаг, санаж байна уу? “Одоо хүртэл” гэж юу гэсэн үг юм? Ер нь тэгвэл байгааг байхгүй болгочихъё л доо. Энд биднийг дээрэлхэж байхад танай баазын хэрэг алга. Оронд нь ондоо, улаан бааз тавьчихъя. Баавгайтай бас товчлууртай. Бас оросуудтай. “Хэрэггүй” гэж юу гэсэн үг вэ? Аан, “асуудлыг шийдэх” юм уу? За ок, хурдан шийдээрэй. Чао (утсаа тавина).

ЗХУ: Намайг дуудсан уу?
Исланд: Үгүй, хий санагдсан байх.
ЗХУ: Сагамхай гэхдээ байна уу?
Исланд: Байхгүй. Живчихсэн.
ЗХУ: Харамсалтай юм.

АНУ: Хөөе, Исландын усан бүсэд байгаа хоёр оо!
Британи, Герман (нэгэн зэрэг): Юу?
АНУ: Наанаасаа зайлцгаа, плз.
Британи: Гэхдээ сагамхай...
АНУ: Сагамхай цээж хорсгоно.
Британи: (цөхрөнгүй) Сда...
(Британи, Герман хоёр Исландын далайн бүсээс гарна)
Исланд: Дараагийн удаа алаад өгнө өө.

Гуравдугаар бүлэг, 1975 он

Исланд: Надад сагамхай хэрэгтэй байна.
Британи, Герман хоёр (эргэж харснаа шивнээгээр): Тонил цаашаа.
Исланд: Надад. Сагамхай. Хэрэгтэй.
(Исланд онцгой эрх нь одоо арлын эргэн тойрон дахь 200 миль бүсийг хамарна гэж зарлана)
Бусад улс: Исланд чи чинь... биш ээ, та чинь...
Исланд (дундаас нь таслан): Ална шүү.
Герман (тайвнаар): Алаад өгөх байх.
Британи: Жулдрайнууд аа, хараад сурцгаа.
(Британи Исландын далайн бүс дахь загасчдаа хамгаалахын тулд дахин тэнгисийн цэрэг оруулна)
Исланд (бодлогошронгуй): Би долоон онгоцтой. Британи зуугаад онгоцтой. (Алгаа үрэн) Бид викинг өвөг дээдэстээ агуу ялалтаар бэлэг барьна!
Герман (шивнээгээр): Исланд солиорчхож, мэдрэлийн эмч дуудаарай.
Исланд: Эргийн хамгаалалт гаргаарай!
(Хуучин “Тор” онгоц арайхийн булангаас гарч, Английн гурван онгоцын замыг хааж зогсоод тулалдаж эхэлнэ)
Бусад улс (нэгэн зэрэг): Исланд солиорчхож, мэдрэлийн эмч дуудаарай.
Исланд (муухай хөхрөн): Вальхаллагийн ордон биднийг хүлээж байна, тэнд бид өвөг дээдэс Одинтэй(*1) үүрд нэг ширээний ард найрлах болно!
Бусад улс (шивнээгээр): Будаа.
(Исланд, Английн хөлөг онгоцууд нэг нэгээ хөөж буудалцана)
АНУ: Сда. Та хоёр чинь...
Исланд: (үл сонсон) Байлдацгаа англи хархнyуд аа! Та нар саарал Нифльхэймд агуу Хэлийн өлмий дор байхдаа таарсан улс! Хар хэрээний тугийг харцгаа! Агуу Тор бидэнтэй цуг! (*2)
АНУ: (сандран) Хүүе, та хоёр чинь хоёулаа НАТО-ийн гишүүн шдэ!
Исланд: (эргэж харан) Одоо бол үгүй чиш.
АНУ: (aйдаст автан) Юу гэсэн үг юм?!
Исланд: Бид муу хулчгар Англи хархнуудтай мөр зэрэгцэхгүй. Бид НАТО-оос гарч байна.
Бусад улс (нэгэн зэрэг): Алчдийм байна!...
АНУ: (хувхай цайн) Үгүй та нар чинь Хойд тэнгис дахь НАТО-ийн цорын ганц бааз шдэ!
ЗХУ: (гэтэж очин) Наад хэсгээ жаахан тодруулна уу...
АНУ: Сда! Британи! Чамтай хоёр үг сольж болох уу?
Британи: (дурамжхан) За бас юу болов?!
АНУ: Зайл наанаасаа!
Британи: Энэ бол зарчмын асуудал!
АНУ: Ална шүү!
Исланд: АНУ зайл даа, би наадхыг чинь түрүүлж харсан!
АНУ: Чи бүр солиорчээ!
Исланд: (сагамхайгаар даллан) Баавгай түүхий загасанд дуртайг мэдэх үү. Түүхэн факт шүү.
ЗХУ: За-а-а-га-а-а-а...
АНУ: Сда! Британи!!
Британи: (сэтгэл дундуур) Новш гэж...
(Их Британи тэнгисийн цэргийн хөлөг онгоцуудаа татаж, Европын бусад орны араас Исландын 200 миль бүсийн онцгой эрхийг хүлээн зөвшөөрнө).

-----------------------------------------------------------------------------------------
*1 Вальхалла – “үхэгсдийн ордон”, “үрэгсдийн ордон” – скандинавын домгоор тэнгэрийн хот Азгард дотор байдаг ордон; дайны талбарт үрэгдсэн цэргүүд энэ ордонд очиж баатарлаг амьдралаа үргэлжлүүлдэг хэмээнэ. Один – дайн, тулаан, ялалтын бурхан.

*2 Нифльхэйм – Герман-скандинавын домог зүйд есөн ертөнцийн нэг; мөс, манангийн орон. Хель – үхэгсдийн орныг захирах бурхан. Тор – аянга, цахилгааны бурхан.

Ш. Абэ & төрийн үдэх ёслол

Японд өрнөж буй нэг маргаан танилцуулъя. Юу вэ гэвэл, Ерөнхий сайд асан Абэ Шинзогийн салах ёсыг 9 сарын 27-нд гүйцэтгэхээр товлосон боловч энэ тухай сонин сэтгүүл, интернэтээр нэлээд ширүүхэн үзэж байна. Уул нь 7 сардаа хэлэлцэж хэрэлдэж дуусаад 8 сарын дундуур гэхэд нэг тийш болох болов уу гэж бодож байсан юм. Гэтэл үгүй шүү, цаг дөхсөн атал улс төрчид маргасан хэвээр & хүмүүс эсэргүүцсэн хэвээр. Хэрэг явдалд шаардагдах зардлын тоо ихсэх тусам эсэргүүцэх хүмүүсийн эгнээ ч нэмэгдэж буй бололтой.

Юуны түрүүнд нэр томьёоны тухай жаахан тодруулъя. Япон улсын шинэ үеийн түүхэнд гавьяа байгуулсан, улс орныхоо төлөө ихийг зориулсан, ерөнхий жанжин, ерөнхий сайд зэрэг цэрэг, төрийн өндөр алба хашсан хүнийг нас барахад улсын төсвөөс зардлыг нь гаргаж салах ёс гүйцэтгэдэг уламжлал байсан. Энэ салах ёсыг 3 ангилж болно:

国　葬  улсын салах ёс
国民葬  түмний салах ёс
合同葬  хамтын салах ёс

Абэ сайдын тухай монголоор бичсэн ганц хоёр мэдээ уншихад “улсын оршуулга” гэж орчуулсныг би хувьдаа алдаа гэж бодох боловч бичсэн эзнийг эс буруутгана. Манайхан англи мэдээ орчуулахдаа "state funeral” гэснийг үгчлэн монгол руу “улсын оршуулга” гэж буулгаж буйг ойлгож болно. Гэхдээ бичсэн юмаа жаахан шалгаж нягталдаг бол англи state funeral, япон 国葬 хоёрын утгыг ойлгож, арай өөрөөр орчуулах байсан болов уу.

Монголоор “оршуулга” гэвэл “нутаглуулах”, “хөдөөлүүлэх” гэсэн утга даламгайлна. Харин 国葬, 国民葬, 合同葬 тус бүрийн ханзны утга "улс+оршуулга", "ард түмэн+оршуулга", "нийлэх/хамтрах+оршуулга" мөн боловч үгийн утгын хувьд хөдөөлүүлэх ёслол буюу чандарлаж оршуулах ёслол өндөрлөсний дараа (зарим тохиолдолд бүр жилийн дараа) гүйцэтгэдэг "олон түмэн оролцсон томоохон хэмжээний салах/үдэх ёс"-ыг заадаг учир би монголоор тус бүр "улсын салах ёс", "түмний салах ёс", "хамтын салах ёс" гэж буулгана. Илүү зөв орчуулга санал болгох хүн байвал welcome.

Гол оршлоо үүгээр өндөрлөөд, юун тухай маргаан өрнөөд буйг бичихийн тулд эдгээр гурван салах ёсны ялгааг товч дурдъя:

国　葬　state funeral / улсын салах ёс:

Төрийн дээд зэргийн салах ёс, зохион байгуулагч нь Засгийн Газар буюу төр, зардлыг 100% улсын төсвөөс гаргана. Дэлхийн II дайны дараах Япон улсын түүхэнд зөвхөн Ёшида Шигэрү сайдыг нас барахад улсын салах ёс үйлдсэн ч тухайн үед эсэргүүцэн шүүмжлэх хүмүүс ч их байж. Гэхдээ тэр үед засаг барьж байсан Жиминто буюу Либерал Ардчилсан Нам (ЛАН) гэнэт шийдвэр гаргаад, гэрлийн хурдтай (7 хоногийн дотор) гүйцэтгэсэн учир олон түмэнд эсэргүүцлээ илэрхийлэх сиймхий бараг гараагүй аж. Тиймээс яах ийхийн зуургүй, хүчээр хэрэгжүүлсэн ёслол байсан гэж болох аж.  

Онцлог: 100% төрийн салах ёс учир аливаа шашинтай холбоотой бүх үйл хориотой. Шинто шүтлэг, бурханы шашны лам урьж болохгүй, ном судар уншиж болохгүй, хүж уугиулж болохгүй, лаа асааж болохгүй зэрэг аливаа шашныг санагдуулах бүхэн тас хориотой. 

国民葬　national funeral / түмний салах ёс:

Төрийн дунд зэргийн салах ёс, зардлын ихэнхийг улсын төсвөөс гаргах боловч эрх баригч намын төсөв, олон түмний хандиваас мөн бүрдүүлнэ. Тийм учир "ард түмний оролцоотой" салах ёс гэж болно. Дайны дараа зөвхөн Сато Эйсакү сайдыг өөд болоход түмний салах ёс гүйцэтгэсэн байна.

合同葬　joint funeral / хамтын салах ёс:

Засгийн Газар, эрх баригч нам хоёр хамтран зохион байгуулна. Дайнаас хойш тувт ЛАН засгийн эрх барьсан учир ЗГ & ЛАН хоёрын салах ёс ч гэж болно. Зардлыг улсын төсөв & эрх баригч намын төсвөөс гаргана. Ер нь ерөнхий  сайд хүнийг нас барахад хамтын салах ёс гүйцэтгэх уламжлал тогтоод удаж буй. 

Саяхан Ерөнхий сайд асан Накасонэг нас барахад хамтын салах ёсыг 2020 оны 10 сард цар тахлын улмаас маш цомхон гүйцэтгэсэн боловч, хэдий цомхон ч гэлээ 190 сая иен буюу $1.5 зарцуулсны талыг улсын төсвөөс гаргав. Абэ сайдыг өөд болоход ЛАН 9 сарын 27-нд улсын салах ёс гүйцэтгэнэ хэмээн зарлаж, төсвөөс 250 сая иен зарцуулна гэхэд эхэндээ хүмүүс "аргагүй аргагүй" гэцгээсэн боловч хугацаа өнгөрч, шок буурах тусам "Ингэхэд, яахаараа улсын салах ёс билээ?" хэмээн тайлбар нэхэж, эсэргүүцэл илэрхийлэх нь ихсэж буй бололтой. Нэгийг анхаарууштай нь, ерөнхий сайдын алба хашсан хүнийг нас барахад заавал олон түмэн оролцсон салах ёс гүйцэтгэдэг учир, Абэгийн хувьд салах ёс хийх эсэх (0 иен гаргах уу, 250 сая гаргах уу) биш энэ гурван салах ёсны алийг гүйцэтгэх тухай маргаан өрнөөд байна л даа. Гэхдээ нарийн учрыг мэдсэн мэдээгүй "Ер нь салах ёс хэрэгтэй юу?" хэмээн эсэргүүцэх хүмүүс ч олон байна.

Абэгийн юуг үнэлж улсын салах ёс гүйцэтгэхээр болов гэхээр... эрх баригч намын байдал жаахан барьцгүй аж:

1.  "Орчин цагийн Япон улсын түүхэнд ерөнхий сайдын албыг хамгийн удаан (3188 хоног) хашсан" гэх боловч олон түмэн "Удсан үгүй нь хамаагүй, юу хийсэн нь хамаатай, юу хийснийг нь үнэлэхэд хараахан эрт байна" хэмээн эсэргүүцнэ. Ер нь Абэномиксийн үнэлгээ, Зуны Олимп, цар тахлын үеийн арга хэмжээ, олон улсын харилцаа, Хятад & Солонгосын байдал гээд ёстой тал талаас, янз бүрээр маргаж байгаа ч хамгийн гол нь "Эдийн засаг ийм хэцүү байхад, юмны үнэ өсөж ард түмний амьдрал доройтож байхад улсын төсвөөс ийм их мөнгө гаргаж болох уу?!" гэдэг эсэргүүцэгчдийн гол аргумент болоод байна. Хэдхэн хоногийн өмнө зардлын тоог нэмээд 1.65 тэрбум иен буюу 12 сая доллар болно гэж зарласан нь маргаанд дарь нэмсэн нь ч ойлгомжтой... 

2. Эсэргүүцэх бас нэг шалтгаан бол улсын салах ёс үйлдэх хууль зүйн суурь байхгүйд оршино. Мэйжи, Тайшёо үеийн гавъятнуудыг Их Япон Улсын хуулийн дагуу эцсийн замд үдэж байсан бол дайны дараа өмнөх хуулийг халж, шинэ Үндсэн хууль баталж, мөн холбогдох хуулиудыг халж шинэчилсэн учир төрийн хэмжээний салан ёс гүйцэтгэх хуулийн үндэслэл байхгүй аж. "Хуулийн үндэслэл байхгүй ч тогтсон уламжлал бий" гэж зөвтгөх хүмүүс байгаа ч Засгийн Газрын зүгээс Хууль зүйн яаманд үндэслэл олохыг тушааж, хүчээр үндэслэл гаргаж ирсэнд олон хүн дургүйцэх аж → сайн мэдэхгүй ч сонин хэвлэлээр тийнхүү тушаасан гээд л шуугиад байна... үнэн л байх.    

3. Нэмж хэлэхэд, хамтын салах ёс гүйцэтгэж үдсэн Накасонэ бол Япон улсын хамгийн дээд шагнал болох Эзэн хааны Удвал цэцгийн одонг амьд сэрүүн цагтаа гардан авсан 3 ерөнхий сайдын нэг бөгөөд олон түмэнд нэртэй хүндтэй мундаг ерөнхий сайд байсныг дурдах нь зүйтэй (бусад ерөнхий сайдыг нас барсных нь дараа энэ одонгоор шагнасан бөгөөд Абэг ч мөн удахгүй шагнах байх). Дурдах шалтгаан бол, Абэгийн тухайд улсын салах ёс хийхээр шийдсэн нь хэн хүн хүлээн зөвшөөрөх түс тас үнэлгээ биш "Абэ сайд Накасонэг давах болов уу" гэх нэгэн намын ихэхэн субъеквив мэдрэмж, баримжаанд тулгуурлаж байна гэсэн шүүмжлэлд оршино. Нөгөөтэйгүүр "ян тан хэлдэггүй", "бөөрөнхийлдэг" гэдгээрээ алдартай Кишида сайд гэнэт шийдмэг хөдөлсөн нь нэгийг илтгэж, ямартаа ч 保守的 буюу консерватив бүлгийн дэмжлэг хүчтэй байсныг харуулна. 

Нэг иймэрхүү.

--------------------------------------------------------------------------------------------

P.S.

国　葬: Төрийн үдэх ёслол
国民葬: Түмний үдэх ёслол
合同葬: Хамтын үдэх ёслол

гэж орчуулж бас болох юм.

Italia

Полтора года, как началась вся эта ковидная канитель и сейчас у меня недостаток всего в организме – солнца, неба, ветров, облаков, гор, морей, ну и понятное дело, движения и ходьбы, а также, наверное, витаминов и минералов. А впрочем, ладно, уж как-нибудь перетопчусь год-другой без всего этого. Авось не пропаду, кое-как выкручусь и буду жить дальше.

Хотя не знаю, не уверена... у меня же еще хронический недостаток Италии во всем теле. Италии не хватает катастрофически – во всех уголках, закоулках и трещинках. И даже невидимые глазу чакры вопиют – подайте воды, то бишь Италию! И если этот недостаток не восполнить в ближайший год, боюсь, организм откажется функционировать. Одним словом – хочу в Италию!

A year and a half of this pandemic, and now I have all kinds of deficiencies in my body. I have a serious sun deficiency, followed by a deficiency of the wind, clouds, mountains and oceans. Then comes the sore deficiency of movement and walking, and I probably have a deficiency of vitamins and minerals as well. But well, I think I can wait out a year or two without all of this.

Still, sometimes I am not sure if I can survive any longer because I also have a chronic lack of Italy in my whole body. Italy is lacking in all its corners, nooks and crannies. Even the invisible chakras are crying out and begging for Italy. And if this essential deficiency is not filled any time soon, I am afraid I won't be able to function anymore. In short – I want to go Italy!

Ч. Бат-Уянга "Анидча" шүлгийн түүвэр

Ч. Бат-Уянга

　　Зүрх өвдөнө.
　　Нарны тухай
　　Намрын тухай
　　Намайг мартсан чиний тухай
　　Бодно.
　　Бодоод өвчнөө мартана.
　　Мартаад
　　Амьдралын тухай
　　Аз жаргалын тухай
　　Аль эрт гээсэн мөрөөдлийн тухай
　　Бодно.
　　Бодоод зүрх өвдөнө.


Ch. バトオヤンガ

　　心が痛む
　　太陽について
　　秋について
　　私を忘れたあなたについて
　　考える
　　考えれば
　　痛みを忘れる
　　忘れて
　　人生について
　　幸せについて
　　とっくになくした夢について
　　考える
　　考えれば
　　心が痛む


Ч. Бат-Уянга

　　Больно.
　　Думаю
　　О солнце,
　　Об осени,
　　О тебе, меня забывшем.
　　Думаю и боль свою забываю.
　　Забыв,
　　Думаю
　　О жизни,
　　О счастье,
　　Об утерянной мечте,
　　И боль сердца воскрешаю.

Сэй Шёонагон "Дэрний дэргэдэх тэмдэглэл"

“Энэ бол миний төрсөн нутаг, Монголын сайхан орон”, “Тээр жилийн тэр нэгэн өвлийн өнтэйг яана, Тэхийн зогсоол гэдэг тэр нэгэн оргилын өндрийг яана” – эдгээр мөр, шүлгийг монгол хүн бүр мэдэхийн адил уран зохиолоос үүдэлтэй япон хүн бүрийн мэддэг үг, өгүүлбэр бий. 

Жишээ нь, Кавабатагийн “Цасны орон” роман 長いトンネルを抜けると雪国であった буюу “Урт тунелээс гарахад, цаана нь цасны орон цэлийж байлаа” гэж эхлэхийг мэдэхгүй япон хүн үгүй. Уулархаг хойд нутаг руу галт тэргээр явахад маш олон тунель өнгөрөх боловч, нэг л тунелийн цаана дэвэн дэлхий цав цагаан цасанд хучигдав уу гэмээр цасан орон эхэлдэг. Тунель руу орохын наана хамаг юм харлаж байвч тунелээс гарахад бүх юм цагаан болчихно. Энэ контрастыг Кавабата энгийн хэдэн үгэнд базаж бичсэн учир, уншсан хүн бүрийн нүдний өмнө цасан орны дүр зураг буух учир, япон хүмүүсийн сэтгэлд хүрсэн болов уу. 

Эртний уран зохиолоос жишээ татвал, япон хүн бүр мянгаад жилийн тэртээ амьдарч байсан Сэй Шёонагон бүсгүйн “Дэрний дэргэдэх тэмдэглэл”-ийн эхний мөрийг мэднэ. 春はあけぼの хэмээх энэ хоёр үгийг мэдэхгүй япон хүн үгүй. Үгчлэн орчуулбал “Хавар бол үүр цайх”, утгачлан орчуулбал “Хавар үүр цайх сайхан” гэж монгол хэлнээ буух болов уу. Сонирхуулахад, Д.Нямсүрэнгийн “Дөрвөн цаг” шүлгийг уншсан япон хүмүүс Сэй Шёонагоныг саналаа гэдэг. Учир нь, түүний нэрийг түүхнээ мөнхөлсөн цорын ганц бүтээл ийнхүү эхэлнэ:

Сэй Шёонагон "Дэрний дэргэдэх тэмдэглэл"

Орчуулга: Сүрэн

Хавар – үүр цайх сайхан. Уулсын орой аажмаар цайж, нарны туяанд үл ялиг гэрэлтэж эхэлнэ. Нил ягаавтар өнгийн урт нарийн туузан үүлс тэнгэрээр хөвөх сайхан.

Зун – шөнө сайхан. Дугариг сартай зуны шөнө өгүүлэхийн аргагүй сайхан. Түмэн гэрэлт цох гялтганан нисэлдэх саргүй шөнө ч сайхан. Ганц хоёр гэрэлт цох сүүмэлзэн нисэж байсан ч сайхан. Бороо орж байсан ч сайхан.

Намар – үдэш сайхан. Үдшийн наран хурц гэрэл цацруулан уулсын араар орохын наана, үүр өөдөө яарсан хар хэрээ гурав дөрөв, хоёр гурваар нисэж буйг харахад сэтгэл үймэрнэ. Сунан нисэх галуун сүрэг тэртээ хол жижгэрч харагдах нь гунигтай сайхан. Нар жаргаж харанхуй нөмрөхөд салхины дуу, шавжны чимээ – чихнээ сонсдох энэ бүхэн хэлэхийн аргагүй сайхан.

Өвөл – өглөө эрт сайхан. Шинээр хурж орсон цас сайхан. Цав цагаан хяруу сайхан. Цас, хяруугүй хүйтэн өвлийн өглөө ч сайхан. Яаран гал асааж, халуун нүүрс зөөж бужигнахад өвлийг улам мэдэрнэ. Үд болж хүйтний эрч сулрахад хоовонгийн гал цагаан үнсэнд дарагдаж унтрах л муухай!

**********************************************************************

Сэй Шёонагон хийгээд түүний үүсгэсэн зүйхицү төрлийн тухай эндээс уншина уу.

С. Есенин "Ногоон гэзэгт..."

С. Есенин 

Орчуулга: Сүрэн (орос хэлнээс)

 

Ногоон гэзэгт... 　Ногоохон гэзэгтэй, 　Цагаахан цээжтэй 　Найлзуурхан хус минь, 　Цөөрмийн мандлыг юунд ширтэнэ вэ? 　Салхи чамд юу шивнэнэ вэ? 　Эргийн элс юу өгүүлнэ вэ? 　Эсвэл чи минь мөчир гэзгэндээ 　Саран сам-гоёл зүүхийг хүсээ юү? 　Нууцхан моддын бодлоо 　Нуулгүй надад хэлэхгүй юү? 　Намар цагийг гуниглан айлтгах 　Наад чимээнд чинь би дуртай. 　“Сониуч зантай найз минь, 　Урд шөнө оддын доор 　Малчин хүү энд ирээд 　Машид удаан уйлсан билээ. 　Саран авхай сүүдэр дэвсэж байлаа, 　Саруул гэрэлд ногоо туяарч байлаа. 　Нүцгэн өвдгий минь тэр тэвэрч, 　Нөр гүнзгий санаа алдсанаа, 　Навчис сэрчигнэх чимээнээр 　“Хойтон жилийн тогорууд хүртэл 　Хонгор минь баяртай” 　гэсэн билээ.

Зеленая прическа... 　　　Зеленая прическа, 　　　Девическая грудь, 　　　О тонкая березка, 　　　Что загляделась в пруд? 　　　Что шепчет тебе ветер? 　　　О чем звенит песок? 　　　Иль хочешь в косы-ветви 　　　Ты лунный гребешок? 　　　Открой, открой мне тайну 　　　Твоих древесных дум, 　　　Я полюбил печальный 　　　Твой предосенний шум. 　　　И мне в ответ березка: 　　　«О любопытный друг, 　　　Сегодня ночью звездной 　　　Здесь слезы лил пастух. 　　　Луна стелила тени, 　　　Сияли зеленя. 　　　За голые колени 　　　Он обнимал меня. 　　　И так, вдохнувши глубко, 　　　Сказал под звон ветвей: 　　　«Прощай, моя голубка, 　　　до новых журавлей”.

“Хос хэлний сурган хүмүүжил” гэж юу вэ?

　　

 　 Өвөр монгол зохиолч Түмэн-Өлзийгийн Хятадын "Хос хэлний сурган хүмүүжил"-ийн тухай бичсэн нийтлэлийг найз А.Дайрийжавтай хамт кирилл үсэг рүү хөрвүүлж буулгав. Хятад хэлний боловсролыг эртнээс хэрхэн яаж тулгаж байсан тухай, “Хос хэлний сурган хүмүүжил” гэгч юу болох тухай, өвөрлөгч түмэнд нүүрлэж буй аюулын тухай нэгийг уншиж нөгөөг тунгаана гэж найдна. Монгол бичгээр бичсэн эхийг эндээс, япон орчуулгыг эндээс уншина уу. 

“Хос хэлний сурган хүмүүжил” гэж юу вэ?

Б.Түмэн-Өлзий 

Нэг: “Хос хэлний сурган хүмүүжил”-ийн мөн чанар

“Хос хэлний сурган хүмүүжил”, “Хос хэлний заан сургалт”, “Хос хэлээр хичээллэх” мэтээр нэрлэж байгаа зүйл бол 双语教育 гэх хятад нэрийн орчуулга юм. Энэ хятад нэр нь “bilingual education” гэсэн англи нэрийн орчуулга бөгөөд хоёр хэлээр боловсрол хүртэх гэсэн утгатай. Өрнө дахины боловсролын системд хоёр хэлээр зэрэг хичээл заах тохиолдол байдаг. Хоёрдугаар хэлний орчин байхгүй нөхцөлд тухайн хэлийг цэвэр, сайн сургахын тулд зарим хичээлийг хоёрдугаар хэлээр заадаг онцгой үзэгдэл болохоос биш, түгээмэл зүйл огт биш юм. Ийм сургалт нь юуны түрүүнд сурагч, аав ээж нарын хүсэлт, сайн дурд суурилдаг. Засаг төрөөс албадан тохируулдаггүй. Нэг л сургуульд, нэг л ангид хэсэг хүүхэд хоёр хэлээр, өөр хэсэг нь зөвхөн эх хэлээрээ хичээллэж болдог. Сургууль хоёр хэлээр боловсрол олгох загварыг хэрэгжүүлэх явцад сурагчийн дургүй хүрвэл дундаас нь больж, эх хэлээрээ хичээллэхийг өлгөн авч болно.

Гэвч хятадуудын монголчуудад тулгасаар ирсэн “Хос хэлний сурган хүмүүжил” гэгч нь тэс өөр зүйл – эхлээд монгол, хятад хоёр хэлээр хичээллэж байгаад удалгүй монголоор хичээллэхийг хасаж, зөвхөн хятад хэлээр хичээллэх, өөрөөр хэлбэл хичээллэх хэлийг солих явцыг заасан нэр юм. Хэрэв тийм зорилт агуулаагүй бол хичээллэх хэлийг хоёр болгож будлиантуулах ямар ч шаардлагагүй. Өвөр Монголд хятад хэлний орчин алга гэвэл инээд хүрэм биш үү.

“Хос хэлний сурган хүмүүжил”-ийн мөн чанар нь монгол хэлийг боловсролын системд хорионд оруулж, улмаар монголчуудыг түргэн уусгах гэсэн колонийн инженерчлэлийн бодлогын хүрээнд хэрэгжиж буй нэг чухал төсөл юм. Эргэн санахад, хятад хэлээр хичээллэхийг тулгах гэсэн аль ч удаагийн үймээний үед монгол багш сурагч, аав ээж нараас санал авсан явдал огт үгүй.

Бидэнд эх хэлээрээ хичээллэх эрх ч үгүй юм бол манай “Өөртөө засах эрх мэдэл” гэж чухам юу вэ?

 Хоёр: Хятадын төлөвлөсөн гурван алхам

 Хятадын засаг Өвөр Монголын боловсролын системд гурван алхмаар явахыг санаархаж байх нь ойлгомжтой боллоо. Нэгдүгээр алхам – хятад хэл сургана. Хоёрдугаар алхам – хятадаар хичээллүүлнэ. Гуравдугаар алхам – монгол сургуулиудыг тараана. Иймэрхүү гурван алхмын томъёо зөвхөн Хятад–Өвөр Монголд биш, колонийн орнуудад түгээмэл явагддаг байж мэднэ.

Одоо яг хоёрдугаар алхамд явж байна. Гэхдээ энэ алхамд сүүлийн хоёр жил сая л орж байгаа биш, аль хэзээнээс хөл тавьсан юм. Хоёрдугаар алхам биелчихвэл гуравдугаар алхам тун амархан болно. “Адилхан сурах бичгийг адилхан хэлээр заахаас хойш монгол сургууль гэж тусад нь байлгах нь үндэстний нягтралд ашиггүй” гээд шууд хааж орхино. Хоёрдугаар алхам биелсэн нөхцөлд гуравдугаар алхмаар явах эсэх нь монголчуудын хувьд ач холбогдол багатай болно. Өөрөөр хэлбэл, хоёрдугаар алхам нь монголчууд бидний хувьд эцсийн алхам гэсэн үг юм.

 Гурав: Бидний мэдэх 5 удаагийн оролдлого

 Хятадаар хичээллэх оролдлого хэзээнээс эхэлсэн бэ? Хэдэн удаа болж байгаа вэ? Тодорхой хэлж чадах хүн бараг үгүй. Нэг юм бол тодорхой. Хятадаар хичээллэх оролдлогыг хятадууд энэ хоёр жилээс л эхлүүлж байгаа юм биш. Аль эрт 1978 онд монгол, хятад дунд сургуулийг салгаж, тус тусад нь эрхлэх болсон цагаас гар дүрж эхэлсэн бололтой. Өвөр Монголын боловсролын үйлсийн сод зүтгэлтэн, Өвөр Монголын Сурган Хүмүүжлийн Танхимын дэд дарга агсан Лунганжав гуай аль эрт 1986 онд “Өвөр Монголд 1 удаа биш, 3-4 удаа хятадаар хичээллэнэ гэж оролдсон” гэж тэмдэглэсэн байдаг (*1). Энэ бол бүх Өвөр Монголын хэмжээнд, төрийн бодлогын төвшинд оролдсоныг зааж хэлсэн үг юм. Монголоор хичээллэхийг хатуу баримталсан Лунган гуайг маханд орсон өргөс гэж үзсэн колонийн засаг 1983 онд өөрчлөн байгуулалт гэдэг нэрээр Ардын Төлөөлөгчдийн Их Хурлын Байнгын Хороо хэмээх өтгөсийн хуралд цөлж, сул иргэн болгосон билээ.

1992 онд хятадаар хичээллэх явуулга ахин дэгдэхэд миний бие Өвөр Монголын Сурган Хүмүүжлийн Танхимд сэтгүүлчээр ажиллаж байлаа. Тэр үеийн Үндэстний Сурган Хүмүүжлийн Газрын дарга Улаантуг, танхимын дарга Баян нар хятадаар боловсрол хүртсэн байсан бөгөөд хятадаар хичээллэхийг идэвхтэй хөөрөгдөгчид байсан юм. Өвөр Монголд монгол хүний язгуур эрх ашгийг хөндсөн ял нүглийг үйлдэхэд хятадууд үргэлж араас жолоо барьж, өмнө нь хэдэн монголчууд бүжин дэвдэг. Үүний тод жишээ бол 1967–1969 оны ӨМӨЗО-ы Хувьсгалын Зөвлөл хийгээд Улаанбагана (*2), За, Э (*3) зэрэг монголчуудын хэрэг юм. Ийм жүжиг энэ хоёр жилийн монгол хэлийг халж хятадаар хичээллэхийг санаархсан үймээн шуугиан дунд бас л давтагдаж байна.

1992 оны үймээнд нэг онцлог хэрэг гарсан болно. “Хорчины хэсэг багш нараас” илгээсэн заалдах захидал Жян Зэминий ширээнд хүрчээ. Жян “Өвөр Монголын Намын Хороо, Засгийн Ордон шийдвэрлэнэ үү” гэсэн цохолт хийснийг Өвөр Монголын Намын хороо Сурган Хүмүүжлийн Танхимд (*4) дамжуулав. Танхимын бүх кадрын хурал хийж, тэр заалдах бичгийг уншиж сонсгоход олны өмнөөс харж суусан Баяны царай шороо болсон байв. Хятадын улс төрийн соёлд, хаан эзэн ямар ч санал бичилгүй шууд доорх яам, түшмэд рүү түлхлээ гэдэг нь уг хэргийг сайшаан дэмжсэнгүй гэсэн ойлголт юм. Энэ нь Өвөр Монголын колонийн засаг, тэдний цөөн хэдэн монгол нохдын хятадаар хичээллэхийг баримтлах итгэлийг нэг үе сааруулсан бололтой. Гэвч тэдний тэр удаагийн санаархал эцэстээ ялагдсан нь Жянгийн цохолтоос биш, өмнөх дөрвөн удаагийн адил нийт монголчуудын дургүйцэл, эсэргүүцэлтэй тулгарсан учир сүйрсэн юм.

Хятадаар хичээллэх гэсэн оролдлого Өвөр Монголын хэмжээнд 5 удаа болсноос (зөвхөн миний бүртгэл) гадна аймаг хошуудад орон нутгийн чанартай оролдлого ч цөөнгүй гарч байсныг тэмдэглэх хэрэгтэй.

Дөрөв: Тойрч гарах уу, туулж гарах уу?

Энэ удаагийн хятадаар хичээллэх үймээн хэдэн сар үргэлжилсэн боловч Хятадын засгаас гаргасан албан бичиг харагдсангүйд монголчуудын дунд болон олон улсын нийгэмд үнэн худлын эргэлзээ төрж байна. Миний санахад ийм албан бичиг аль ч удаад байгаагүй юм. Яагаад гэвэл ийм албан бичиг буулгах нь дэндүү улайм цайм олон улсын болон өөрийн улсын хуулийг зөрчсөн хэрэг болох тул Хятадын Засгийн газар улаан тамгаа дарж монголчууд болон олон улсын нийгэмд сүүлээ бариулах юм хийхгүй. Нөгөө талаар, Хятадын төр засгийн зүгээс одоо болтол ямар ч тодруулга хийхгүй байгаа нь хамгийн сайн нотлол юм.

Үймээн дэгдсэнээс хойш өнөөдрийг хүртэл Өвөр Монголын хэлний эрдэмтэд өгүүлэл бичиж хүн эх хэлээрээ боловсрол хүртэхийн давуу тал, монгол хүн монголоороо сураад чадвартан болсон жишээнүүд, монгол хэлний боловсролын систем бүрэн төгөлдөр болсон зэргийг жагсааж, хятадуудыг амгуулах аясаар бид монголоор хичээллэсэн ч хятад хэлийг чинь сайн сурч чадна, монголоор хичээллэхийг зогсоовол намын төрийн бодлогод осолдоно, Хятад улсын хөгжилд харшилна, Ши даргын шинэ загварыг зөрчинө гэж хүртэл бичсэн харагдана.

Дургүйцсэн үг нэг ч хэлэхгүйгээр дургүй гэсэн санаагаа илтгэх нь Өвөр Монголд “тэмцэл”-ийн хэлбэр болж тогтжээ. Тойруулж хэлнэ гэсэн л үг. “Манай улсын нийгэм журмын үеийн (*5) утга зохиол урлагийн хувьд маш өндөр төвшинд хүрсэн, яагаад гэвэл төр засгийг шууд шүүмжилж болохгүй тул тойруулж хэлэх гэж маш их ур ухаанаа шавхдаг байжээ” гэж Монгол улсын зохиолч надад хуучилсан билээ. Уран зохиолын хүрээнд нээрэн тийм байж магадгүй, гэвч нэг үндэстний бичиг хэлээ хэрэглэх эрхийн төлөө тэмцэхэд тойруулаад байвал юунд ч хүрч чадахгүй. Тойрч гарахгүй, туулж гарна гэж үг байдаг, бидэнд өнөө яг ийм сонголт нүүрлээд байна. Монголоор хичээллэх эрхээ авч үлдэж чадах эсэх нь бидний сонголтоос шалтгаална.

2011 оныг эргэн санахад илүүдэхгүй болов уу. Нэг монгол хүнийг дайрч алсны төлөө хэдэн мянган монголчууд гудамжинд гарч, хэд хэдэн хошуу хотод эсэргүүцлийн цуглаан гаргасны хүчээр яргачин Ли Лин Дүнийг 27 хоногт цаазлуулж, Өвөр Монголын захирагч Хү Цүнь Хуа монгол дунд сургуулийн богино саравчаар шургаж сурагчидтай “хэлэлцээ” хийжээ. Засгийн газар бэлчээр эвдэж, ардыг хохироож байсныг тодорхой төвшинд яллаж цэгцэлсэн юм.

Хятадын хүчний байгууллагын хатуу хяналтад байгаа эх оронч Хад гуай ойрд интернетээр “Өвөр Монголын сурган хүмүүжлийн танхимыг шүүхэд өгөх” сануулгыг дурджээ. Хууль цаазыг ашиглах нь монголоор сурах эрхээ авч үлдэх зөв арга замуудын нэг мөн.

Хилийн гаднах монголчууд өөр өөрийн боломжоор эсэргүүцэл тэмцэл хийж байна: олон улсын нийгэмд мэдээлэх, том гүрнээр Хятадын Засгийн газарт дарамт үзүүлэх, гарын үсэг цуглуулах гэх мэт. Гэвч эцсийн эцэст эх хэлээр хичээллэх эрхээ монголчууд авч үлдэж чадах уу үгүй юу гэдэг нь эх орондоо байх монголчуудаас, монголчууд ямар тэмцлийн арга хэлбэрийг сонгохоос л шалтгаална.

2020.08.06.

---

1. “Монгол хэл бичиг” сэтгүүл, 1986, 9 дугаар
2. Улаанбагана (1946–2006): 1960-аад онд ӨМӨЗО-ы Зохиолчдын Эвлэлийн даргаар ажиллаж байсан зохиолч. Хятадын засаг Өвөр Монголын Ардын Намын хэргээр монголчуудыг үй олноор хоморголон устгах үед худал гэрч зохион монголчуудаа хэлмэгдүүлж, Хятадын гар хөл болж байв. Хожим Өвөр Монголын Ардын Намын хэргийг цагаатгах үед Хятадын Засгийн газар бүх хариуцлагыг Улаанбаганад түлхэн 15 жилийн ял эдлүүлж, харин уг хядлагын ерөнхий командлагч генерал Тэн Хайчин (滕海清) ямар ч ял, хариуцлага эс хүлээсэн төдийгүй эсрэгээр зэрэг хэргэм дэвшсэн байдаг.
3. За, Э – Соёлын хувьсгалын үед монголчуудыг хэлмэгдүүлэхэд оролцсон этгээдүүд боловч хэрэгт татагдаагүй учир нэрcийг үл дурдав.
4. Сурган хүмүүжлийн танхим – Өвөр Монголын боловсролын яамтай дүйцэх байгууллага
5. нийгэм журмын үе – социализмын үе

Хятад: монгол хэлний боловсролыг халах хориг

   

"Чихний чимэг болсон аялгуу сайхан" монгол хэлээ,
"Үсэг болгон эрдэнийн шинжтэй, үе болгон эрдмийн шимтэй" монгол бичгээ

үеийн үед уламжлан өвлүүлэхийн төлөө...

2020 оны 7 сарын 22-нд Японы Newsweek сэтгүүлд гарсан Өвөр Монгол дахь монгол хэлний боловсролыг хориглох шийдвэр, Хятад улсын өөр үндэстнийг өөртөө шингээх бодлогын тухай нийтлэлийг орчуулав. Япон эхийг уншихыг хүсвэл энд дарна уу.

“Монгол хэлний боловсролыг халах хориг” буюу

дээрэнгүй үзлийн үүднээс Хятад улсын гаргасан цочир шийдвэр

Хятад улс “IT-ийн эрин үед үл нийцэх хэл” хэмээх ялгаварлан гадуурхах үзэлд тулгуурлан, өөр үндэстнийг өөртөө уусган шингээх бодлогыг улам эрчимжүүлж байна:

Хятад улсын Засгийн Газар энэ оны 6 сарын сүүлээр “Намрын хичээлийн шинэ жилээс эхлэн ерөнхий боловсролын сургууль дахь монгол хэлний хичээлийг хориглох” агуулга бүхий улс төрийн зорилготой нууц бичгийг Өвөр Монголын Өөртөө Засаг Оронд хүргүүлж, монгол хэлний боловсролыг алгуур алах тушаал буулгав.

Юуны түрүүнд Түнляо хотоос энэхүү тушаал хэрэгжиж эхлэх боловч Түнляогоор зогсохгүй нь хэнд ч ойлгомжтой. Бага сургуулийн “ёс суртахууны хичээл”-ийг хятад хэлээр зааж эхлэх бөгөөд, дунд сургуулиас эхлэн монгол хэлний хичээлээс бусад бүх ерөнхий боловсролын хичээлийг дан ганц хятад хэлээр заахаар болсон байна. Ийнхүү шийдсэн шалтгаан нь ихэд бардам дээрэнгүй: “Монгол хэл бол сүүл үеийн шинжлэх ухаан, техник технологи хийгээд хятад үзэл бодол, ёс суртахууныг заахад үл тохирох учир илүү “дэвшилтэт” хэл болох хятад хэл IT-ийн эрин цагт нийцнэ” гэж.

Эхэндээ, энэхүү шийдвэрийн улмаас олон монгол багш нар ажлаа алдах учир эсэргүүцэж эхэлсэн боловч, яваандаа өөр үндэстний соёлыг арчин алга болгохыг гол зорилгоо болгосон Хятад улсын уусган шингээх бодлогод хүмүүс хилэгнэж, эсэргүүцэхэд хүрсэн байна. Аливаа хэлийг “орчин цагийн шинжлэх ухаан, техник технологи заахад үл тохирно” гэж зөвхөн хятадууд л дорд үзэж, ялгаварлан гадуурхдаг байх.

Түүхийн хуудсыг сөхвөл, Хятадын шинжлэх ухаан нь XIII зуун хүртэл удаан хугацаанд зогсонги байдалд байсан юм. Хятадын шинжлэх ухаанд ахиц дэвшилт гарч хурдацтай хөгжсөн нь Монголын Эзэнт Гүрэн бүрэлдэж, улмаар Араб, Перс зэрэг баруун зүгийн хамгийн сүүл үеийн шинжлэх ухаан, үзэл бодлыг зүүн зүгт авчирсан үеэс үүдэлтэй. Бээжин хотод өдий хүртэл байгаа одон орон судлалын хүрээлэн хийгээд араб, перс хэлнээс хятад хэлнээ орчуулагдсан шинжлэх ухааны олон ном судар үүнийг гэрчилнэ. Тухайн үеийн шинжлэх ухаан, техник технологийн ололт нээлт нь зүүн зүгт монгол хэлээр дамжин түгсэн юм.

Монголчууд хатуу хамгаалах үндэстний өөртөө засан тохинох эрх:

Монголын Эзэнт Гүрэн задарснаас хойш ч XVIII зууны сүүл хүртэл монгол хэл бол Евразийн олон хаант улсын хувьд ордны хэл хийгээд гадаад харилцааг хөгжүүлэх дипломат хэл байсан юм. Манж Чин гүрэн Өмнөд Азийн улсууд уруу элч төлөөлөгч илгээхдээ монгол хэл хэрэглэх явдал байсан. Өөрөөр хэлбэл, монгол хэл нь перс, араб хэлний адил Евразийн талбарт улс төрийн өндөр байр суурьтай байв. Тийм ч учир орос хэл хийгээд олон түрэг хэлэнд монгол хэлнээс гаралтай улс төрийн ихээхэн үг хэллэг үлдсэн юм.

Монгол хэл нь улс төр хийгээд олон улсын харилцаанд өндөр ач холбогдолтой байсан учир Хятадын Засгийн Газар үүнээс тувт болгоомжилж ирсэн түүхтэй. Монголчууд Дэлхийн II дайнаас хойш тусгаар тогтносон Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс хийгээд Хятад улс дахь Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд хуваагдан амьдрах болсон билээ.

Ленины тунхагласан үндэстний өөртөө засан тогтнох үзэл буюу ямар ч үндэстэн өөрийн үндэстний улсаа байгуулах эрхтэй хэмээх үзэл зарчмаас монголчууд нэг ч удаа ухраагүй болно. Үндэстнийг нэгтгэхийн тулд үг хэлийг нэг байлгаж, хатуу хамгаалах хэрэгтэй. Тийм ч учир БНМАУ, БНХАУ, ЗХУ зэрэг гурван улсад хуваагдан амьдарч буй монголчууд 1957 он хүртэл нэг кирилл үсэг хэрэглэж байсан юм. Гэтэл ЗХУ, БНХАУ хоёрын харилцаа муудаж эхлэнгүүт Хятадын ЗГ Хятад дахь монголчууд кирилл үсэг хэрэглэхийг хориглож, кирилл бичиг хэрэглэхийг дэмжсэн хүмүүсийг хэлмэгдүүлэн шийтгэсэн болно. Тэр цагаас хойш Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд босоо уйгаржин бичиг хэрэглэж, Хятадын ЗГ ч үүнийг дэмжиж байсан юм.

Гэтэл сүүлийн жилүүдэд Монгол улс олон жил хэрэглэсэн кирилл үсгийн тухай бодлоо өөрчилж, уламжлалт уйгаржин бичгийг сэргээн хэрэглэх бодлого гаргасан билээ. Энэ чигээр хоёр улсад хуваагдан амьдарч буй монголчууд нэг бичиг үсэгтэй болж, нэгдсэн нэг үзэл бодолтой болно гэж дүгнэсэн Ши Жиньпины засаг монгол хэлний сургалтыг бүрмөсөн хориглох шийдвэрийг хүч түрэн гаргав.

Хятад улсын хувьд ийнхүү хүч хэрэглэн “амжилт” олсон түүх бий. 2009 оны 7 сард Шинжаан-Уйгарын Өөртөө Засах Оронд гарсан уйгаруудын бослогыг зэвсэгт хүчээр дарсныхаа дараа уйгар хэлний боловсролыг хэрэг дээр бүрэн зогсоож өдийг хүрсэн болно. Хүүхдүүд нялх багаасаа хятад хэлээр яривал “Хятад улсыг хайрлаж, хятад хан үндэстний нэг хэсэг болно” гэх зорилго бүхий өөр үндэстнийг өөртөө шингээн уусгах бодлогыг тууштай баримталж буй Ши Жиньпины засаг энэ бодлогоо монголчууд амьдрах Өвөр Монголын Өөртөө Засах Оронд ч хэрэгжүүлж ирсэн юм.

Эцэст, энэ бүхнийг монголчууд хэр удаан эсэргүүцэн тэмцэж чадах бол.

------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Хятадын ЗГ-ын ӨМӨЗО-д монгол хэлний боловсролыг хориглох шийдвэрийг Япон улсад суугаа монгол эрдэмтэн, багш нар эсэргүүцэн гарын үсэг цуглуулж буй учир энэ линкээр орж гарын үсгээ зурж, өвөрлөгч түмнийг дэмжихийг хүсье. Далайд дусал гэгчээр ганц гарын үсэг ч хэрэгтэй бөгөөд тустай гэдгийг санана уу. Баярлалаа!

The sign of infinity

It happened when I was in elementary school. One day we were taught about the universe and our solar system. I felt dizzy because I just couldn’t comprehend the sheer scale of it all – everything around us seemed to be insanely out of proportion. So I did what I used to do when something was beyond my grasp – right after getting home I fired a question after question at my poor older sister. She explained to me about the planets, the stars and the constellations, but my head didn’t clear up. To the contrary, instead of getting a clear picture I felt like as though my head would explode. My dizziness escalated and there was a humming “diuuun” sound in my head – the one you get when you knock on an iron pot (which is kind of ironic as I used to think that sound meant the emptiness of stupidity, as in the saying “a head as empty as an overturned pot”). So, on that day I learned that having an empty, stupid head and having a stupid head full of information is kind of the same.

Me: So, what’s at the very, very, very end?
Sister: There is no “very, very, very end!”
Me: Something should be! You said there were stars!
Sister: Yes, there are stars – many stars. One star after another and another and another, and there is no end to it. Got it?
Me: No.
Sister: Let’s start from the beginning.
Me: Ok.
Sister: Our planet, the Earth, is in the Solar system.
Me: No, let’s start from the very beginning.
Sister: And that is?
Me: The Earth.
Sister: I started from the Earth.
Me: No you didn’t.
Sister: Well, then you start.
Me: If we go north we’ll reach Russia. And if we keep going straight, we’ll reach the North Pole. Then there would be Canada, South America and Antarctica. Then some Asian countries, then China and finally, we’ll come back to Mongolia.
Sister: Yes, because the Earth is round.
Me: So, if we reach the Sun and keep going and going and going, shall we return to Earth someday, one day?
Sister: No. Who told you that the universe was round?
Me: Then what's it like?
Sister: Endless.
Me: And what's that like?
Sister: There is a star behind a star, one constellation after another, and even if you go for millions and millions of years, you will never reach the end. Got it?
Me: No.

And then I grew up and stopped wondering about the universe in general and its endlessness in particular. Life presented much more important questions to think about – books, clothes, friends and boys. And work. One day I found myself in Tokyo presenting an electron microscope at some odd industry exhibition. I was showing people magnified images of what they wanted to see – mostly their own hair. Women were terrified – men in their forties and fifties had better hair than thirty-something women and twenty-something girls, simply because they don’t color or dye their hair. Girls just couldn’t believe how awful the condition of their hair surface was. But I digress. There was a little boy, an elementary school pupil:

Boy: This magnifies how much?
Me: Ten thousand times.
Boy: Is this the most powerful one?
Me: No, not at all. In the hierarchy of electron microscopes, this one is kind of a low rank. There are microscopes that magnify one million times, for example. Have you heard the word ‘nano’?
Boy: Where is it?
Me: Sorry, we didn’t bring it here. It’s very huge and heavy, you know.
Boy: If you magnify something one million times, you’ll get to its smallest part?
Me: Hmmm… you see, there is no “smallest part”. You can magnify something one million times, and sure, you’ll get to a very small part of it, but it won’t be the smallest.
Boy: Then I magnify more and more and more and reach a part that cannot be magnified any more. What is it like?
Me: There is no point beyond which you cannot magnify.
Boy: How come?
Me: You see, it’s endless. There is no end to how far you can magnify something. The only question is whether we can make such equipment, and even if we could, whether there is a use for it or not. Got it?
Boy: No.

I remembered my childhood and the conversation with my sister. I remembered trying to imagine the end of things and the endlessness of everything, and how the latter seemed much worse. The absence of an edge or ending seemed strange and scary and fascinating. On that day, however, I didn’t know yet that there is no end not only to the big but to the small as well.

And so, I wondered once again. I also wondered what the boy was wondering about. Was he trying to imagine the very end of things or their endlessness, and finding the latter to be much worse? Will he forget all about it when life presents books, music, friends and girls?

I suppose, it’s good that I blissfully forgot all about the universe and its endlessness. Because poets and Zemfira figured out the sign of infinity ages and ages ago.

　　V. Khlebnikov

　　...in Nature’s shifting glimmer-glass
　　Stars are nets, we their haul,
　　and gods are shadows on a wall…

Үнсний сав шүүмжлэгч

Манайхны зарим шүүмжлэл уншиж байхад Мүкоодагийн энэ эссэй өөрийн эрхгүй санаанд орно. Гэхдээ би ийм, тийм шүүмжлэл хэрэггүй гэж хэрхэвч хэлэхгүй. Хэний ч хэлэх эрхийг хаахгүй гэх үү дээ, хэдий санал эс нийлсэн ч гэлээ.

Хүртэх, шүүмжлэх биш хийж, урлаж, бүтээх талын зарим хариу реакци, хариу үйлдлийг харж байхад ч Мүкоодагийн энэ эссэй санаанд орно. "Тийм мундаг юм бол чи өөрөө хийгээд аль", "юун сүртэй юм, юун жижиг юм чичилж шүүмжилдэг юм", "чи өөрөө хэн юм", "чамаар заалгахгүй", "намайг боох гэлээ", "биднийг дарах гэлээ", "муу сайн атаархагчид", "яасан ийсэн арцалдагчид" г.м. сонин сонин, цочмог цочмог бас тэс хөндлөн далий далий реакци олон. Ер нь манайхан ихээхэн цөстэй, цөсөндөө бас чулуутай юу гэмээр.  

Мүкоодагийн хошин шогийн мэдрэмж үнэхээр гоё. Хорон үг хэлэхгүйгээр хорон юм хэлчихдэг нь cool. Эцсийн дүнд гэхдээ "их хотын дуу нь үл дуулдах үй түмэн шүүмжлэгч нарын сэтгэлд ч нийцсэн зохиол бичихийг хүснэ" хэмээх чинхүү сэтгэл байсан учир өдий хүртэл уншигдсаар, хайрлагдсаар буй билээ.

Мүкоода Күнико "Бүсгүйн долоовор хуруу" эссэйн түүврээс

向田邦子『女の人差し指』より

Орчуулга: Сүрэн (япон хэлнээс)

Үнсний сав шүүмжлэгч

　Таксинд суугаад түгжрэлд гацахад үнэхээр нерв хөдөлдөг ч жолоочийн яриа сонирхолтой бол нэлээд тайвширна.

　Яагаад тийм яриа болсныг мартсан ч зурагтын тухай ярьж байлаа. Жолооч ах миний ажил мэргэжлийн тухай мэдээж мэдэхгүй.

　- Та зурагтаар ямар олон ангит кино үздэг вэ?

　Жолооч хоёр, гурван нэр хэлэв. Би тэр үед хоёр олон ангит кино бичиж байсан боловч алийг нь ч үл дурдсан учир атаархал төрөн дахин лавлав:

　- Юу нь таалагддаг вэ? Агуулга л байх, тийм үү?

　- Агуулгыг эхнэр л мэдэх байх, - гэснээ нэг амьсгал зай аван “Ямар ч байсан үнсний сав нь сайхан" гэв.

　Хижээл насны жолооч эр аажуухан тамхи зуун гал асаав:

　- Бусад олон ангит кино ёстой учир начиргүй. Жирийн айл атлаа албан байгууллагын хүлээлтийн өрөөнд байдаг шиг үнсний сав тавьчихна. Тийм юм байж болохгүй шдээ.

　Очих газар хүртэл жолооч ах зурагтын олон ангит киноны тухай ихэд итгэлтэй, эрэмбэ дараатай дүгнэн шинжилж байсан боловч үнэлгээний хэмжүүр нь олон ангит кинонд гарах үнсний савын сайн, муу байлаа.

　Хүү, бэр хоёроосоо тусдаа амьдардаг нэг эгчийг таньдаг юм. Миний бичсэн кино дуусахаар заавал над руу залгана:

　- Тэр Катоо Харүко даршилсан цагаан лууван яаж ч хэрчээд байгаа юм, бас цай ч зөв аягалчихгүй юм, чи яаж дуугүй байж чадна аа.

　Түүний хувьд олон ангит кино үзнэ гэдэг бэрээ гоочлох арга гэлтэй. Ер нь олон ангит киног уран зохиолын урт роман уншихын оронд үздэг хүмүүс ч бий, өөрт тохиолдсон зовлон жаргалын асуудлаас гарц хайн үзэх хүмүүс ч бий. Жүжигчин бүсгүйн өмссөн хувцас, үсний засалтыг харж дуурайх хүмүүс ч байна, киноны ганц цэг – гагцхүү үнсний савыг харж суух хүмүүс ч байна.

　Мэргэжлийн шүүмжлэгч нарын магтаал ч сонсмоор байдаг, их хотын дуу нь үл дуулдах үй түмэн шүүмжлэгч нарын сэтгэлд нийцсэн зохиол ч бичмээр байдаг... Кино зохиолч гэдэг ер нь, хэцүүхэн ажил шүү.

Фүшигүро-сэнноо

  

  

Япон уран зохиолоос миний унших хамгийн дуртай төрөл бол 随筆 буюу "зүйхицү". 随筆-г үгчилбээс "бийрээ дагаад" гэж орчуулна. Зохиогч санаанд орсон зүйлээ тэр чигээр нь, чөлөөтэй цаасанд буулгахыг зүйхицү гэнэ. Санаанд орсон, бичмээр санагдсан бүхнээ тухайн үеийн сэтгэл хөдлөлөө даган буулгах учир гар биш бийр нь түрүүлж хөдлөх мэт байдгаас "бийрээ дагаад" гэж нэрлэсэн болов уу. Миний бодлоор япон хүмүүс зүйхицү төрөлд хамгийн хүчтэй, өвөрмөц давтагдашгүй чанар нь ч зүйхицүгээр хамгаас тод илэрдэг. Ер нь урт том роман гэхээс (Мүрасаки Шикибү авхайг эс тооцвол) богино төрөл жанрт хүчтэй хүмүүс л дээ... далийх нь. Нэгэн зүйхицү орчуулснаа толилуулъя. Мянгаад жилийн тэртээ зүйхицү төрлийг үүсгэсэн бүсгүйн тухай арваад жилийн тэртээ бичсэн пост уншихыг хүсвэл энд дарна уу.

Окано Хирохико "Фүшигүро-сэнноо"

岡野弘彦「ふしぐろせんのう」

Орчуулга: Сүрэн (япон хэлнээс)

Ээж тэр үед дөнгөж долоо, наймтай л байсан гэсэн. Нэг өдөр аав нь гэрийнхээ эзэмшил уулыг эргэхдээ охиноо дагуулж яваад, уулын бүр гүн рүү орсон гэнэ.

Шигүү ургасан шилмүүст мод гэгээн өдөр ч бүдэг харанхуй агаад уулсын дундах жижигхэн гэрийг нь битүүмжлэх аятай хүрээлнэ. Өглөө, оройд гэрийнхээ цонхоор шилмүүст ойг үргэлж харж байвч хүүхэд ганцаараа тэр бөглүү ойн харанхуй руу явж орно гэдэг арай дэндүү аймаар учир зүрх үл хүрнэ. Тиймээс нөмөр нөөлөгтэй аавыгаа даган нүдний өмнөх үл мэдэх ертөнц рүү алхаж орно гэдэг ээжид сэтгэл догдлом баяртай байсан биз ээ.

Аливаа дуу чимээг шингээн үгүй хийх шилмүүст ойн аниргүйд аавтайгаа холоо хол, баримжаа алдам хол явсаны эцэст гэнэт аглаг ой тасарч хадан цохионд хүрч ирэв. Ээж санаандгүй доош хартал залуухан үзэсгэлэнт бүсгүй тэртээ доор, хавцлын голын эрэг дээр тонгойн хувцас угааж байлаа. Нүд салгалгүй ширтэн хартал орон зай сорогдох аятай хумигдаж, тэртээ хол эгнэн ургасан шилмүүст моддын орой дээрээс бүсгүйн угааж буй кимоногийн час улаан цэцгэн хээ, хүйтэн тунгалаг усанд хөдлөх зөөлөн цагаан хуруу нь энүүхэнд байгаа мэт маш тод харагдав. Тийн атал бүсгүй цагаан шилэн хүзүүгээ нааш харуулан хором ч атугай эргэж үл харна. "Царайг нь харах юмсан" гэж бодон бүсгүйг ширтсээр, шигдсэн аятай тэнд хэчнээн удаан зогсоо вэ. Уулын оройгоос аавынх нь дуудах дуу хүнгэнэн бууж ирэхэд гэнэт сэрэх шиг болж, хавцлын голыг өндрөөс дахин хартал дөнгөж сая тодоос тод харагдаж байсан бүсгүй арчигдсан мэт алга болсон байлаа.

Ээж энэ тухай ярих үед зүүдлэж буй мэт царайд нь гунигийн сүүдэр татдаг байв. Ээжийг зургаан настай байхад төрүүлсэн ээж нь өөд болсон гэдэг.

Ээжээс энэ яриаг дуулснаас хойш би "Өвгөн түлээ мод зэхэхээр уул өөд явж, эмгэн хувцас хунараа угахаар гол өөд явжээ..." гэж эхэлдэг өнөө үлгэрийг зүгээр сонсон өнгөрөөж чадахгүй болов. "Эмгэн гол өөд..." гэхэд л балчир ээжийн минь харсан сэрүүн зүүд нүдний өмнө зурагдах билээ.

Тэр цэцгийн нэрийг "фүшигүро-сэнноо" гэдгийг би нэлээд хожуу мэдсэн юм. Зуны өдөр шилмүүст моддын өлмийн өвсөн дунд хааяахан таарах таван дэлбээт улаан цэцэг. Бусад цэцгэнд байхгүй тэр тод улаан өнгөний үзэсгэлэн хүүхэд миний сэтгэлд хүртэл гуниг татам шингэсэн байж.

Ээжийн минь хамгийн хайртай цэцэг билээ. Өвс ногоон дунд жижиг улаан гялбааг нь хаа холоос шууд олж харах бөгөөд тийнхүү олж харах бүр сэтгэл догдлоно. Ээжийн харсан тэр уулын бүсгүйн угааж байсан кимоногийн цэцгэн хээ нь энэ цэцэг байснаас гарцаагүй мэт санагдана. Ооэяма уулын Шүтэн-доожи мангасын (*1) эрхшээлд орсон бүсгүй хавцлын голд уйлан уйлан угааж байсан цусан будагт кимоногийн улаан өнгө нь ч энэ цэцгийн өнгөнөөс зайлшгүй гэж бодогдоно.

Ооэяма уулын Шүтэн-доожи мангасын тухай эвгүй аймаар яриаг өвөөгийн үеэс манайд амьдран ажиллаж байсан Бан-санаас дуулсан юм. Бан-сан үг дуу цөөтэй, үнэнч хүн боловч үе үе хүнд хэлбэрийн сэтгэлийн гутралд орж, газар доорх түлээний өрөөнд хэдэн өдрөөр ч бүгээд гарч ирдэггүй байв. Хүүхэд шиг гэнэн цайлган, сайхан сэтгэлтэй хүн боловч лагс хар аниргүйд автаж, зөвхөн нүд нь урдахаа таг гөлрөн гялалзаж суух үе гарна. Тийнхүү хувирах нь маш огцом тул том хүмүүс Бан-саны тухай ам муутай байв. Ер нь түүнийг бие даасан эрүүл хүнд тооцдоггүй байв.

Бан-сан кайдан (аймшгийн яриа, орч.) ярих дуртай. Гэхдээ ердийн үед дуу цөөтэй Бан-сан ширүүн царайтай өмнөө нэг цэгийг тас ширтэн суугаад, таг итгэлтэйгээр ярьж эхлэхэд ямар ч яриа аймшигтай санагдана л даа. Өөрөө өөрийнхөө ярианд автаж, аймшгийн ертөнц рүү урван орох мэт буюу. Тиймээс ч Бан-саны яриа бусад том хүмүүсийн ярианы адил эцэс сүүлд нь инээлгэсэн тайлал үгүй. Яриа нь цаанаа л нэг хүчтэй, сонссоны дараа сэтгэлд хөндүүр үлдээдэг байв. Жишээ нь, нэг ийм явдал тохиолдсон удаатай.

Зуны эхэн үеийн нэгэн үдэш хоёр ри (*2) хэртээ хажуугийн тосгон руу Бан-саныг хэл хүргүүлэхээр явуулав. Гэтэл яаралтай хариу хүлээж байсан атал хэдэн цаг өнгөрсөн ч Бан-сан байдаггүй. Тэрээр бүр шөнө дунд өнгөрсөн хойно ад чөтгөрт бариулсан мэт цонхийсон царайтай буцаж ирээд, үүдний өндөрлөгийн шалан дээр лагхийн сууснаа "Эзэгтэй, би сүнстэй учрав" гээд ярьж эхлэв.

Тосгоны захад иртэл нэгэн гэрийн саравч дор юката (*3) өмссөн залуухан бүсгүй зогсож байсан гэнэ. Бүсгүй Бан-санд хандан гэрийн үүдэнд наасан Вакамия сүмийн сахиусыг авч өгөхийг хүссэн учир хэлсэн ёсоор болгоотол тэр даруй бүсгүй гүймэл модон хаалгыг нээлгүй, уусах мэт гэрийн дотогш орсон гэгэ. Бан-сан юкатагийн ханцуй салхинд намиран урсаж, гулсан алга болохыг л харан үлдэж. Хэсэгтээ тэр гэрийн үүдэнд зогсож байтал гэнэт "Аа-ааа!" гээд аймшгийн чарлах дуу гарсан учир тэсэхийн аргагүй болж тэндээс зугтан ирлээ гэснээ Бан-сан "Тэр айлын хадам эхийн дарамтыг даалгүй өөд болсон бэр өшөөгөө авахаар буцаж очсоноос гарцаагүй дээ" гэв.

Эмэгтэй хүний гуйсан даруй айлын үүдний сахиусыг амархан авчихдаг нь хачирхалтай ч Бан-сан тэрийгээ огт тайлбарлахгүй, гагцхүү сүнсний дүр байдлыг нүдэнд харагдтал бодьтой ярьж дүрсэлнэ. "Дахиад л Бан-сан ганц хүний жүжгээ тоглон үзүүлж байна уу" гээд аав инээх боловч шөнө дунд чийдэнгийн гэрлийн дор цонхийсон хөх царайтай, хагас буурал толгойтой Бан-сан нэгийг шийдсэн байдалтай ярихыг сонсоход арын үс сөрвийх шиг болж, хамаг бие чичирсхийнэ. Ээж бид хоёрт Бан-сан жүжиглэж буй мэт санагддаггүй байв. Бан-сан бол жирийн хүнд үл үзэгдэх юмсыг тодоос тод харж, мэдэрч чаддаг нэгэн байсан болов уу.

Бан-саныг том хүмүүс "хачин амьтан", "толгой нь жаахан эргэчихсэн юм, зайлуул" гэлцэнэ. Тиймээс сэтгэлээ нээж хөгжилтэйгээр зөвхөн хүүхэд буюу надтай л ярьна. Намайг Бан-саны яриаг сонсоход аав дургүйцэх боловч номд бичсэн үлгэр домогтой харьцуулахад хар цагааны тод зааггүй, бараан голдуу яриа нь сонирхолтой учир би зав л гарвал Бан-саны яриаг сонсохоор очдог байлаа.

Бан-сан сүмийн дэргэдэх мөргөлчдийн хонох байрын манаач бас хийж байсан учир орой болохоор ажлаа дуусгаад ой руу буцна. Мөргөлч огт ирээгүй намуухан ойн шөнөөр Бан-сан нэг удаа "Хүү минь, чи эмагийн асарт эма (*4) харах дуртай, гэхдээ асар дотор байхдаа болгоомжтой байгаарай. Тэр чинь хүний хүсэл шуналаар дүүрсэн газар. Чам шиг залуу хүн сэрэмж алдвал санаандгүй саар юм шүгэлж мэднэ шүү" гэв.

Эмагийн асар гэдэг нь гол сүмээс хорин чулуун шат уруу газар, бөөндөө ургасан тав зургаан шилмүүст моддын доорх барилгыг хэлнэ. Дотор нь төрөл бүрийн эма багширтал дүүжилсэн байв. Кабүки жүжгийн янз бүрийн хэсгийг зурсан эма байна. Жижиг амсартай бөөрөнхий шилэнд таван өнгийн том бөмбөлөг хийж зүүсэн эма ч байна. Тийм жижиг амсраар тийм том бөмбөлөгүүдийн хэрхэн яаж оруулсныг би бодоод бодоод учрыг нь олоогүй билээ. Шахмал зураг наасан модон хавтан унах нь уу гэмээр хазайсан харагдана. Хажуугийн хавтан дээр Япон-Хятадын дайн уу, Япон-Оросын дайн уу, япон сэлмээр мөрийг нь тас цавчсан, цус нь олгойдсон цэнхэр дүрэмт хувцастай дайсны цэрэг зурсан байна. Байлдааны хөлөг онгоцын зураг ч байна. Хөгз, чийгний эхүүн үнэр шингэсэн тэр байшинд би хэдэн цаг ч болов зогсоод, уйдамгүй төсөөллийн ертөнцөд умбадаг байлаа.

Гэвч Бан-саны хэлснээр "хүний хүсэл шунал" шингэсэн нь тийнхүү өндөрт ил тод өлгөсөн эма биш, харин олон эмагийн дунд чихэж дүжилсэн, асрын модон хананы завсар зайд хүслээ бичиж өлгөсөн эгэл жирийн, жижигхэн эма болов уу. "Миний нөхрийг архинаас гаргаж хайрла. Хоёр хүүхдийн хамтаар амь наана, там цаана гуйж байна. Могой жилтэй эмэгтэй", "Эр минь тэр хүүхнээ хаяасай. Миний насыг богиносгоод ч болов энэ хүслийг биелүүлнэ үү. Гучин гуравтай бүсгүй" гэж бичээд дор нь боодол үс уясан эма ч байх. Эматай холбож уяагүй дан боодол үс ч олон бөгөөд эмагийн асар төдийгүй мөргөлийн сүмийн багана, хашааны завсар зайд хүртэл өлгөж дүүжилсэн байна.

Бороо салхинд гандаж цайсан эмэгтэй хүний үс хальт харсан ч гэлээ дотор эвгүйрэм. Хаяа эмагийн зурганд ховсдуулан гөлөрч зогсохдоо санаандгүй хана руу дөхөж ойртвол аалзны шүлс шиг нарийхан үс салхинд хийсэн хүзүү шүргэнэ. Тэр үед бие чичрэм айдас, огиудас зэрэг хүрнэ. Нэгэн удаа, хэд нугалж боосон баглаа үсний цаасан уяа тасарч газарт унасан байхыг хараад санаандгүй өргөж үзтэл ямар ч тайлбаргүй, гагцхүү аймшигт хараалын үгс эгнүүлж бичсэн байсанд сэртэс хийн цочиж билээ.

Бан-сан "Сэрэмжтэй байхгүй бол саар юм шүгэлж мэднэ шүү" гэж ийм юмыг хэлж байсан болов уу. Гэхдээ л эмагийн асарын хөгзний үнэр, төрөл бүрийн эмагийн зургууд миний сэтгэлийг эзэмдэх увдистай буюу. Тийм учир том хүмүүсийг нууцыг хальт шагайлган харуулдаг эмагийн асар луу сав л хийвэл очиж, элдвийг бүрэг бараг бодож зогсохоо больж чадахгүй байв.

Нэгэн жил, зуны амралт дуусах алдад эмагийн асрын саравчин доор тонгойн суугаад, жижигхэн нүх малтан амьдрах "шоргоолжны там" шавжны (*5) үүрийг харж байлаа. Шоргоолж барьж нүх рүү унагахад юүлүүрийн хэлбэртэй хонхорхой даруй хариу хөдлөнө. Дотроос нь зугтаан гарахыг хичээх шоргоолжийг зориуд буцааж унагах нь, саяхныг хүртэл хачин жигтэй эма харж цус хөөрсний дараа бол яг таарсан тоглоом байлаа.

Ойд нар эрт жаргаж харанхуйлна. Зуны дөнгөж зургаан цаг болж байхад хүмүүс бүдэг бадаг харагдаж, харанхуй бүхнийг бүрхэж эхэлнэ. Гэнэт үл мэдэг чимээ гарсан учир дээш хартал гол сүмээс жаахан дор, чулуун шатнаа бөгтийсөн хүний дүр харагдав. Тэрээр бараг мөлхөх шахам, арай хийн чулуун шатаар өгсөн гол сүмийн өмнө очоод, том хүний нуруу хэр өндөр хандивын модон авдрын өмнө зогсон хамаг сэтгэлээсээ залбирч байснаа өврөө уудлан мөргөлийн мөнгөө гаргаж, өөрийн толгойноос өндөр хандивын хайрцаг руу шидэж оруулахыг оролдов. "Ча-рин" гэж хангинах дуу гарч, хүрэл зоос ойчин өнхөрч чулуун шатны голд очоод тогтсон бололтой.

Толгой нь газар шүргэх шахам бөгтийсөн эмгэн нэг шат, нэг шат уруудан бууж, тэр хавиар тэмтрэн хайж эргэлдсэний эцэст арай гэж олсон хүрэл зоосоо гартаа атган дахин дээш гарч шидэж оруулахыг хичээв. Дахин өрөвдөм дуу гарч, зоос хандивын хайрцгийн хажууд унав. Ашгүй энэ удаа эмгэн зоосоо хайхаар дахин шат уруудах хэрэггүйг хараад миний сэтгэл амрав. Эмгэн хэд хэдэн удаа хандивын авдарт толгой хүргэн залбирсныхаа дараа зоосоо авдрын өмнө, газар хичээнгүйлэн тавиад чулуун шатаар уруудаж эхлэв. Намайг анзааралгүй эмагийн асрын өмнүүр өнгөрөн одох түүний царайг хараад би "Аан, ээжийг минь энэ хүн төрүүлсэн юм байна" гэж бодов. Өөрөө ч хүртэл гайхмаар санаандгүй, тас итгэлтэй нээлт байлаа. Энэ тухай ямар нэгэн зүйл урьдаас мэдэж байсан юмгүй, ямар нэгэн сэжүүр шалтгаан ч байгаагүй билээ.

Гэхдээ хүүхэд гэдэг, том хүмүүс өөрийнх нь ээж аав, эргэн тойрны хүмүүсийн тухай сэрэмж алдан ярихыг гайхам зөн совингоороо гадарлан ойлгож, сэтгэлийн гүндээ тогтоож байдаг юм.

Удалгүй, улам харанхуй болсон ойгоос гаръя гэтэл миний нүдэнд ээжийн хайртай "фүшигүро-сэнноо" цэцгийн часхийм улаан өнгө дүрэлзэн тусав. Яагаад эмэгтэй хүн тийм өрөвч зөөлөн, тийм үзэсгэлэн гоо боловч сэтгэлийн гүндээ улаан цэцэг нандигнан нууж, өрдөн галлаж байдаг юм бол. Ээж минь ч мөн ялгаагүй болов уу.

Эмэгтэй хүн гэдэг ихэд хачин. Би нээрэн, өрнийн үлгэрт хэт автсан явахдаа нэгэн дуугүй дөлгөөн охиныг олны нүдэн дээр үнсэж орхив оо. Тэгээд тосгон даяар амьтны ярианы бай болоход тэр охин надаас хамаагүй хэцүү байх ёстой атал бүхнийг дуугүй тэвчиж, царайнаас нь юу бодож байгааг нь таах аргагүй байлаа. Тэр охины сэтгэлд ч улаан цэцэг дүрэлзэн асаж буй эсэхийг, бодоод бодоод ерөөс ойлгоогүй билээ.

"Фүшигүро-сэнно" бол эмзэг туяахан, часхийм тод, зуны цэцэг байсан билээ.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

1. Шүтэн-доожи – Ооэяма нь Киото хотын барун хойд зүгт байдаг уул. "Шүтэн-доожи" нь Ооэяма ууланд амьдардаг, ероолгүй мэт архи уудаг (нэрнийх нь эхний хоёр ханз "архи уух" гэсэн утгатай), уулнаас бууж хүмүүсийн эд хөрөнгө, охид хүүхнүүдийг хулгайлдаг гэх үлгэр домгийн мангас. 
2. ри – зай заах нэгж, 3.9 км. 
3. юката – дан даавуун зуны хөнгөн кимоно. 
4. эма – хүслээ бичиж сүмд өргөдөг нэг талдаа зурагтай модон хавтан; сүм бүрийн эма хавтаны хэлбэр, зураг өөр өөр. 
5. 蟻地獄 – үгчлэн орчуулбал "шоргоолжны там". Тэмээлзгэний төрлийн шоргоолж идэштэй шавж, англиар "ant lion", оросоор "муравьиный лев" гэдэг.

Я – Белая Тара

Ц. Хулан "Я – Белая Тара"
Перевод/орчуулга: Сүрэн

Нямсүрэн стал Ситатапатрой,
Наранцацралт стал Гухьясамаджа Тантрой,
А позже, незаметно я –
Стану Белой Тарой!

Казалось мне – мир прозрачен, будто выстоян на росе,
И не поладила я с теми, кто со стихами не в ладу.
Раньше всех, меня жалея, плачет мама,
И женщин всех покровительницей
Я стану Белой Тарой.

Из перламутровой амфоры неиссякаемой
Мать орошает свои цветы – своих детей.
Но цветы, что вырастила мать любовью равною,
Качаются все в стороны разные и я, недоумевая,
Стану Белой Тарой.

В восемнадцать лет, как песочную мандалу, смела мать свою юность,
И рассеяла по камням, по дорогам ближним и дальним.
За заблуждения чад своих непутевых
Долг отдала богам, засеребрив косу черную,
И сие заметив, я,
Стану Белой Тарой.

Надеялась я – каждое сущее поклонится матери своей,
Но оказалось, утонули они в океане желаний и не до матери им совсем.
И каплей ничтожною я, скитаюсь в тех волнах тоже,
Но упорствуя, все же,
Стану Белой Тарой...

Слившись, как дождь многодневный с миром этим,
С жребием человеческим я простилась,
Против воли, того не желая.
Но вернусь я, прощения попросив у птиц небесных,
Что хотя и безгруды, детей растят.
И благословения попрошу у змей земных,
Что хотя и безноги, к малышам спешат!
Возвращаться я буду вновь и вновь,
Пока мир не разрушится, пока горы синие не обрушатся,
Пока степи шелковые не сотрутся в прах!

Матерей мириады поколений добрых
В объятиях хранят детей своих милых,
Чтобы не пугал их вид неведомых духов,
И не страшил их грохот невидимых драконов.
Вернусь лишь тогда, когда матери единственной хотя бы,
Станут люди воздавать – любовью за любовь.
А я и ныне и после буду всегда
Белой Тарой!

Ц.Хулан
"Би Цагаан Дарь Эх болно"

Нямсүрэн Цагаан Шүхэрт болсон
Наранцацралт Сандуйн жүд болсон
Намуухнаар хожмоо би
Цагаан Дарь Эх болно оо!

Шүүдрээр нэрсийм шиг тунгалагхан гэж хорвоог би санасийм
Шүлгээр бус өөрөөр ярьдагтай нь хэл амаа олсонгүй
Бүгдийн түрүүнд ээж минь л өрөвдөж сэм уйлаад болохгүй нь
Бүсгүй амьтныг ачилдаг
Цагаан Дарь Эх болно оо

Хоосрошгүй танан бумбанаасаа цутгаж
Хонгор ижий үрс үрсээ цэцэг шиг ургуулдаг байтал
Хонгор ижийн тэнцүүхэн ургуулсан тэр цэцгүүд
Хотлоороо яагаад нэгэн зүгт найгадаггүй юм гэж гайхахдаа би
Цагаан Дарь Эх болно оо

Арван наймтын идэр цогцоо жинсрэгийн элс шиг нурааж
Алс ойртоо одох харгуй, чулуу бүхэн дээр цацаж зулсныг,
Алмай үр биднийхээ эндүүрэл эндүүрлийн шанд
Алдаршингуй хар гэзгээ мөнгөөр цувиж бурханд өр төлснийг
Анзаарсандаа би
Цагаан Дарь Эх болно оо

Шагжтивийн хамаг амьтан эхдээ мөргөнө гэж би горьдсийм
Шандуурлын далайд живсэн хүмүүс ижийтэй манатай явдгийм байна
Шалдрайхан дусал би ч тэдэн дунд хөвж л яваа
Шаралхсандаа би
Цагаан Дарь Эх болно оо…

Дунд нь бороо шиг орж холилдсон
Дунгуй орчлонд хүнийхээ төрлөөс
Дуртайдаа би салаагүй юм шүү
Дэлэнгүй ч үрээ тэжээх шувуунаас
Уучлал гуйгаад би эргэж ирнэ
Дэгдэх хөлгүй ч үрдээ яарах могойноос
Адис аваад би эргэж ирнэ!
Үйзэн цэнхэр уулнаас туурь үлдэж
Үйтэн хуар талаас буурь хоцорч
Дэлхий нурахаас өмнө би олон олон ирнэ!

Тэмтэрч үзээгүй лусын бараа,
Тэнгэрт үзэгдээгүй луун дунаас ч цочоохгүй гэхдээ
Тэврээсээ үрээ салгах дургүй
Ялгуун ялгуун тэрбум байтугай
Ядаж ганцхан өөрийн ээжийн ачийг хариулсан
Энэ л цагт би эргэж ирнэ
Энэнээс наана, түүнээс цаана
Би цагаан Дарь Эх байна аа!

Гал байна уу?

Дагийраазайн Нямдорж

Зөрөх нэгэн хааяа зорьж ирээд “Гал байна уу?” гэж асуух нь
зөндөө улсаас сонгож ирээд “Сэтгэл байна уу?” гэж сурах шиг.
Байхгүй ч гэсэн халаасаа тэмтэрч алгаа дэлгэн мөрөө хавчих,
“Байлгамаар юм байна шүү, золиг” гэж өөртөө битүү сануулах.

Хэд мартаж, хэд санасны хойно хэдэн төгрөгөөр асаагуур авах,
хэрэг болгож авсан өнөө эдээ хэрэгтэй өдөр нь мартаж орхих.
Зөндөө улсаас сонгож ирээд “Сэтгэл байна уу?” гэж сурах шиг
зөрөх нэгэн хааяа зорьж ирээд л “Гал байна уу?” гэж асуух л.

Тэмдэглэл | 2016

Перевод: Сүрэн

Встречный спросит иногда: "Огонька не найдется?" 

будто выделил меня из толпы, чтобы спросить: "Сердце не найдется?".
Знаю, что нет, но шарю по карманам, развожу руками и пожимаю плечами.
Напоминаю себе – "Hадо, чтобы было".

Раз за разом забывая и вспоминая, за несколько тугриков покупаю зажигалку.
И забываю ее дома в день, когда прохожий просит огня.
Будто выделил меня из толпы, чтобы спросить: "Сердце не найдется?",
встречный спросит иногда: "Огонька не найдется?"

Записки | 2016


Amir Hossein Zanjani "Do you have a lighter?" 2014.