Д.Нацагдорж "Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй" шүлгээ хэдэн онд бичсэн бэ? Хагацахаасаа өмнө бичсэн үү, дараа бичсэн үү? Шүлгийн нэрийг "Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй" гэж бодох зөв үү? Ер нь Нацагдоржийн цаасан дээр буулгасан шүлэг, бидний мэддэг шүлгийн хооронд огт зөрөө байхгүй гэж итгэж болох уу? зэрэг асуултын хариуг Япон улсын Сэйсэн Жёгакүин их сургуулийн ректор, монгол судлаач эрдэмтэн Шибаяма Ютака багшийн өгүүллээс олж авахыг хүсье. Тэгээд нэгийг бодож нөгөөг эргэцүүлнэ биз ээ...
Шибаяма Ютака
Орчуулга: Сүрэн (япон хэлнээс)
Оршил
Канон (canon) гэдэг ойлголт нь сургууль, боловсролын хөтөлбөрт ашиглах зориулалт бүхий хүлээн зөвшөөрөгдсөн текст (text), мөн хэлэлцэн тайлбарлах хийгээд даган дуурайхад зохистой хэмээн бүх нийтээрээ ойлгож хэвшсэн текстийг хэлдэг. Эдүгээ канон бүрэлдэж тогтсон явцыг Зүүн Азид орчин үеийн үндэстэн улс бүрэлдэж бий болсон асуудал болон уран зохиолын асуудал болгон авч үздэг юм (*1) .
Шибаяма Ютака
Орчуулга: Сүрэн (япон хэлнээс)
Монголын уран зохиолд канон тогтсон асуудал:
Д.Нацагдоржийн “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” шүлгийг шинжлэх нь
Оршил
Канон (canon) гэдэг ойлголт нь сургууль, боловсролын хөтөлбөрт ашиглах зориулалт бүхий хүлээн зөвшөөрөгдсөн текст (text), мөн хэлэлцэн тайлбарлах хийгээд даган дуурайхад зохистой хэмээн бүх нийтээрээ ойлгож хэвшсэн текстийг хэлдэг. Эдүгээ канон бүрэлдэж тогтсон явцыг Зүүн Азид орчин үеийн үндэстэн улс бүрэлдэж бий болсон асуудал болон уран зохиолын асуудал болгон авч үздэг юм (*1) .
Д.Нацагдоржийн хувьд, зохиол бүтээл хийгээд зохиолчийнх нь тухай ойлголт нийгэмд бүрэлдэж тогтсон явц бол тэр чигээрээ Монголд канон тогтсон явцтай нийцэж байсан болно. Түүний дийлэнх бүтээл өөд болсноос нь хойш Монгол улсад хэвлэгдсэн зохиолын түүврээр дамжин олон нийтэд хүрсэн юм. Зохиолын түүвэр гаргахын тулд зохиолыг нь гар бичмэлээс хэрхэн текстэнд шилжүүлсэн бэ гэдэг асуудал буюу гар бичмэлийг текст болгох явц нь Монголын үндэстний төрт-улс (nation-state) болон уран зохиол хоёрын харилцааг тусган харуулах толь болно. Тийм учир Нацагдорж болон канон тогтох явцтай холбоотой асуудал нь Нацагдорж судлал хийгээд Монголын уран зохиолын түүх хоёрын аль алиных нь хувьд нь маш чухал судалгааны сэдэв билээ.
Энэхүү өгүүлэлдээ миний бие “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” хэмээх шүлгээр дамжуулан Нацагдоржийн гар бичмэл хэрхэн текст болж, хэрхэн канон болсон тухай эргэцүүлэхийг зорив.
1. “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” шүлгийн текст болон гар бичмэл
Нацагдоржийн дийлэнх бүтээл нь гар бичмэл байдлаар хадгалагдан үлдсэн юм. Тийм учир амьд байхад нь хэвлэгдсэн 1935 оны шүлгийн түүврийг эс тооцвол Нацагдоржийн зохиолыг редакторлож хэвлэхийн тулд юуны түрүүнд гар бичмэлийг нь текстэнд шилжүүлэх буюу бичгийн текст болгох хэрэгтэй байв. Мөн 1945 оны монгол бичгээр хэвлэгдсэн түүврийг эс тооцвол өөд болсноос нь хойш Монгол улсад хэвлэгдсэн зохиолын бүх түүвэр нь кирил үсгээр хэвлэгдсэн учир монгол бичгээр бичсэн гар бичмэлийг нь кирил үсэгт хөрвүүлж буулгах хэрэгтэй байв. Дашрамд, Нацагдоржийн Өвөр Монголд хэвлэгдсэн зохиолын түүвэр нь хэдий монгол бичгээр бичигдсэн ч 1955 оны кирил үсгээр хэвлэгдсэн түүвэрт тулгуурлаж байсан учир кирил үсгийн нөлөө ихтэй түүвэр болсныг дурдах хэрэгтэй.
Нацагдоржийн бичгийн болон ярианы хэл хосолсон уран бүтээлийг ярианы хэлэнд суурилсан бичгийн систем буюу кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн дагуу буулгах ажил нь угтаа бол нэг ёсны орчуулга байсан гэхэд хэтрүүлэг эс болно. Нацагдорж 1933 оны Засгийн Газрын шийдвэрийн дагуу латин үсэгт шилжих ажилд гар бие оролцон зүтгэж байсан боловч түүний уран бүтээл өөд болсноос нь хойш хэдхэн жилийн дараа гэнэт шийдэгдсэн кирил үсгээр канончлогдсон нь нэг бодлын хувь заяаны тоглоом гэлтэй. Мөн эдүгээ монгол хүн бүрийн мэддэг Нацагдоржийн бүтээл нь монгол бичгээр бичигдсэн эхээсээ ямарваа нэгэн хэмжээгээр зөрөөтэй бөгөөд ном, сурах бичгийн хэл буюу кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн дагуу буулгасан текст болохыг санах хэрэгтэй.
Кирил үсгээр буулгасан текст болон гар бичмэл хоёрын хоорондох харилцаа хамаарлыг мэдэхийн тулд “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” гэдэг нэрээр олноо танил болсон шүлгийг энэхүү өгүүлэлдээ шинжлэхийг зорив.
Энэ шүлгийг Нацагдоржийн 1945, 1955 оны түүврүүдэд оруулаагүй бөгөөд 1961 оны түүвэрт анхлан багтааж, ардчиллаас хойш хэвлэгдсэн 1996 оны түүвэрт ч мөн оруулсан байна. Юуны түрүүнд 1996 он (зүүн багана) болон 1961 онд (баруун багана) (*2) хэвлэгдсэн шүлгийн хоёр хувилбарыг харьцуулж үзье (мөр бүрийг миний бие дугаарласан болно).
-----------------------------------------------------------------------------------------------
Ашигласан ном, өгүүллийн жагсаалт:
Энэ шүлгийг Нацагдоржийн 1945, 1955 оны түүврүүдэд оруулаагүй бөгөөд 1961 оны түүвэрт анхлан багтааж, ардчиллаас хойш хэвлэгдсэн 1996 оны түүвэрт ч мөн оруулсан байна. Юуны түрүүнд 1996 он (зүүн багана) болон 1961 онд (баруун багана) (*2) хэвлэгдсэн шүлгийн хоёр хувилбарыг харьцуулж үзье (мөр бүрийг миний бие дугаарласан болно).
1996
он
|
1961 он
|
||
1
|
Нимгэн зөөлөн зүрхэнд минь
|
1
|
Нимгэн зөөлөн зүрхэнд минь
|
2
|
Ширүүн хур асгарна
|
2
|
Ширүүн хур асгарна.
|
3
|
Миний гүн зовлонг
|
3
|
Миний гүн зовлонг
|
4
|
Хэн хэрхэн мэднэ
|
4
|
Хэн хэрхэн мэднэ,
|
5
|
Эцэг эх хоёулаа,
|
5
|
Эцэг эх хоёулаа,
|
6
|
Энхрий охинтой гурвуулаа
|
6
|
Энхрий охинтой гурвуулаа
|
7
|
Эндүүрч хоомгойдож бодвол,
|
7
|
Эндүүрч хоомгойдож бодвол,
|
8
|
Энэ гурвуулангийн зовлоон.
|
8
|
Энэ гурвуулангийн зовлоон,
|
9
|
Сэтгэлийн мянган зовлонг
|
9
|
Сэтгэлийн мянган зовлонг
|
10
|
Сэргээх юмгүй юм гэж үү?
|
10
|
Сэргээх юмгүй гэж үү?
|
11
|
Сар шиг охиноо ширтэж,
|
11
|
Сар шиг охиноо ширтэж,
|
12
|
Санааны чамайгаа гайхна
|
12
|
Санааны чамайгаа гайхна.
|
13
|
Ганц охиноо бодоход
|
13
|
Ганц охиноо бодоход
|
14
|
Хайрлах сэтгэл ундарна
|
14
|
Хайрлах сэтгэл ундарна.
|
15
|
Гаслант орчлон ийм тул
|
15
|
Гаслант орчлон ийм тул,
|
16
|
Хаанаас түүнийг тусална
|
16
|
Хаанаас түүнийг тусална.
|
17
|
Хайртай амраг хурц аа!
|
17
|
Хайртай амраг хурц аа!
|
18
|
Хагацах өдөр бас буй
|
18
|
Хагацах өдөр бас байжээ!
|
19
|
Хоёр сэтгэл гаравч,
|
19
|
Хоёр сэтгэл гаравч,
|
20
|
Гурван зүрх хайчлагдахгүй
|
20
|
Гурван зүрх хайчлагдахгүй,
|
21
|
Миний нэгэн сэтгэл
|
21
|
Миний нэг сэтгэл,
|
22
|
Чиний хатан санаа
|
22
|
Чиний хатан санаа
|
23
|
Охины төрөлх мэдрэл
|
23
|
Охины төрөлх мэдрэл
|
24
|
Хэн нь хэзээ түрүүлнэм
|
24
|
Хэн нь хэзээ түрүүлнэ?
|
Энэ хоёр текстийн хооронд шүлгийн мөрийн доор зураас зурж тэмдэглэсэн агуулгатай холбоотой 4 зөрөө, мөрийн дугаар доор давхар зураас зурж тэмдэглэсэн цэглэлтэй холбоотой 11 зөрөө байна. Гэвч аль аль нь нэг л гар бичмэлийг кирил үсэг рүү хөрвүүлж буулгасан текст юм. Үүнийг “Монгол Улсын Шинжлэх Ухааны Академийн (цаашид “МУШУА”) Хэл зохиолын хүрээлэнгийн утга зохиолын тасагт хадгалагдаж буй бичмэл эхээс буулгасан” хэмээн аль алиных нь тайлбарт бичсэн байгаа нь нотолно.
Шүлгийн эхийг эдүгээ МУШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн архивд 00604 дугаарын доор хадгалж буй бөгөөд зохиолч шүлгээ дэвтэр, захианы цаасыг бодвол арай том хэмжээний зураасгүй дан цаасан дээр (бичгийн хэрэглээнд зориулагдаагүй цаас байх магадлал өндөр) бичээд эвхэж нугалаа юу даа гэмээр гар бичмэл ажээ. Шүлгийн 4 мөрийг 1 шад (stanza) болгоод, шад бүрийг ялгагдахуйц хэмжээний зай авч цэнхэр бэхээр бичсэн байна. Цаасны урагдаж үнгэгдсэн хэсэг нь бичиггүй боловч нугалсан хэсгээрээ нэлээд хуучирсан учир ирээдүйд бичиг нь гаргагдахгүй болж эх бичмэл үрэгдэх аюул буй. Энэхүү өгүүллийг бичихдээ миний бие 2005 онд скандсан тоон дата (digital data) ашигласан болно.
Шүлгийн эхийг эдүгээ МУШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэнгийн архивд 00604 дугаарын доор хадгалж буй бөгөөд зохиолч шүлгээ дэвтэр, захианы цаасыг бодвол арай том хэмжээний зураасгүй дан цаасан дээр (бичгийн хэрэглээнд зориулагдаагүй цаас байх магадлал өндөр) бичээд эвхэж нугалаа юу даа гэмээр гар бичмэл ажээ. Шүлгийн 4 мөрийг 1 шад (stanza) болгоод, шад бүрийг ялгагдахуйц хэмжээний зай авч цэнхэр бэхээр бичсэн байна. Цаасны урагдаж үнгэгдсэн хэсэг нь бичиггүй боловч нугалсан хэсгээрээ нэлээд хуучирсан учир ирээдүйд бичиг нь гаргагдахгүй болж эх бичмэл үрэгдэх аюул буй. Энэхүү өгүүллийг бичихдээ миний бие 2005 онд скандсан тоон дата (digital data) ашигласан болно.
- Гар бичмэлийн 10-р мөрийг харахад 5 үгээр бичсэн бөгөд “юмгүй”-г монгол бичгийн дүрмийн дагуу “yagum-a ugei” гэж үгүйсгэх нөхцөлийг тусад нь бичсэн байна. Тийм учир энэ мөрийг кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн дагуу 4 үгээр буулгасан 1961 оны хувилбар нь зөв буюу эх бичмэлдээ “үнэнч” юм.
- 18-р мөрийн тухайд, гар бичмэлийн сүүлийн үйл үг нь бичгийн хэлний “буй” учир 1996 оны хувилбар нь зөв буюу гар бичмэлд “үнэнч” байна.
- 21-р мөрийн “нэгэн сэтгэл” хийгээд “нэг сэтгэл” хоёрыг адил гэж болно. Бичгийн хэлэнд тооны дараа нэр үг орсон байвал “нэг” биш “нэгэн” гэж бичдэг ч 1961 оны хувилбар нь ярианы хэлэнд нэр үгийн өмнөх тооны “н”-ийг эс хэлдгийг тусгасан кирил үсгийн зөв бичих дүрмийн дагуу бичигдсэн байна.
- 24-р мөрийн сүүл буюу үйл үгийн төгсгөл нь гар бичмэл дээр “m”-ээр төгсөж байна. Үүнийг 1961 оны хувилбарт “түрүүлнэ” гэж бичсэн боловч одоо, ирээдүйн цагийн төгсөх нөхцөл буюу “mui”, “mu”-ээр төгсөөгүй учир “түрүүлнэм” гэж буулгасан 1996 оны хувилбар нь гар бичмэлдээ үнэнч юм. Гэхдээ гар бичмэлд байгаа асуултын тэмдгийг хадгалснаар 1961 оны хувилбар нь цэглэлийн хувьд үнэнч байна.
- Гар бичмэлд цэг, таслал хоёрыг нэг тэмдэг буюу цэгээр илэрхийлсэн байна. Тийм болоод ч тэр үү, кирил үсэг рүү буулгахдаа цэг тавих газар таслал тавьж, таслал тавих газар цэг тавьсан явдал ажиглагдана. Мөн 5, 7, 11 зэрэг мөрийг харахад гар бичмэл дээр цэглэлийн тэмдэг байхгүй атал 1961, 1996 оны аль аль хувилбар нь таслал зохиож тавьсан байна. Харин 6-р, 22-р зэрэг мөрийн ард зохиолч таслал тавьсныг эсрэгээр орхигдуулсан байна.
Ерөнхийдөө ихэнх монгол уншигчдын хувьд 1996 оны хувилбартай харьцуулахад 1961 оны хувилбар илүү таалалд нийцэж, ярьж дассан ярианы хэлбэрт дөхөм санагдах болов уу. Тийм учир 1996 оноос хойш хэвлэгдсэн зарим түүвэрт 1961 оны хувилбарыг ашигласан биз ээ. Ер нь 1961 оны хувилбар нь кирил үсгээр бичигдэх орчин цагийн монгол хэлний дүрэм журмыг чухалчилсан юм. Харин 1991 оны хувилбараас шүлгийн эхийг монгол бичгээр бичсэн болохыг тусган харуулах эрмэлзэл ажиглагдана.
Уламжлалт монгол бичигт хандах энэхүү хандлагын ялгаа нь канончлох зорилгын ялгаанаас үүдэлтэй гэж болно. Кирил үсэгт шилжсэнээр эртний уламжлалыг шинэчилж, үндэстний соёлын шинэ өнцөг бий болгосныг дөвийлгөх хэрэгцээ байсан учир Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улсын үед бүх нийтийн боловсролын стандартыг чухалчлах сэтгэлгээ давамгайлж монгол бичигт албан ёсоор “хуучин бичиг” гэж хандах хэрэгтэй байв. Харин кирил бичигт тулгуурласан бүх нийтийн монгол хэлний сургалт тодорхой үр дүнд хүрсний дараа өрнөсөн ардчилал, Оросын нөлөөнөөс гарахыг зорьсон 90-ээд оны нийгмийн нөхцөл байдлын дунд монгол бичиг хийгээд уламжлалт бичгийн хэл нь эргүүлэн сэргээх ёстой үндэстний хэм хэмжээний үүрэг гүйцэтгэж байсан болно. Гэхдээ аль аль нь утга зохиолын хэлний хэм хэмжээг асуудал болгон чухалчилж байснаараа адил юм. Энэ нь 10-р мөрийн асуултын тэмдэгт хэрхэн хандаж, хэрхэн шийдэж буйгаас илэрхий байна (зураг 1).
Зураг 1-ийг харахад гар бичмэлийн 10-р мөрний төгсгөлд зохиолч дараалсан гурван асуултын тэмдэг тавьсан нь хэний ч нүдэнд илт. Шүлгийн сүүлийн мөрийн төгсгөлд ч асуултын тэмдэг байгааг 1996 оны хувилбар үл тоож орхигдуулсан бол 1961 оны хувилбарт асуултын тэмдгийг тавьсан байна. Гэхдээ шүлгийн сүүлийн мөрийн ард нэг л асуултын тэмдэг байгаа юм. Тиймээс 10-р мөрийн төгсгөлд байгаа гурвын гурван асуултын тэмдгийг зохиолч зориудаар тавьсан хэрэг юм.
Зураг 1-ийг харахад гар бичмэлийн 10-р мөрний төгсгөлд зохиолч дараалсан гурван асуултын тэмдэг тавьсан нь хэний ч нүдэнд илт. Шүлгийн сүүлийн мөрийн төгсгөлд ч асуултын тэмдэг байгааг 1996 оны хувилбар үл тоож орхигдуулсан бол 1961 оны хувилбарт асуултын тэмдгийг тавьсан байна. Гэхдээ шүлгийн сүүлийн мөрийн ард нэг л асуултын тэмдэг байгаа юм. Тиймээс 10-р мөрийн төгсгөлд байгаа гурвын гурван асуултын тэмдгийг зохиолч зориудаар тавьсан хэрэг юм.
Ардчиллаас хойшхи Нацагдоржийн анхны түүвэр буюу 1996 оны түүврийг хэвлэхийн тулд тэр үе хүртэлх арга барилыг бодвол илүү няхуур, илүү нарийн хандаж, эх зохиолыг аль болох гуйвуулахгүйгээр илүү “үнэнч”-ээр текст болгоё гэх зорилго, эрмэлзэл байсан нь лавтай. Ийнхүү гар бичмэлийг үнэн зөвөөр буулгахыг зорьсон редакторын чиг бодлого байсан атал юуны учир асуултын тэмдгийг хасан цөөлж шүлгийн текстийг дур зоргоор өөрчилсөн бэ?
Нацагдоржийн зохиол нь түүний бичсэн монгол бичгээр канон болоогүй, ард олныг соён гэгээрүүлэх хэрэгсэл болсон кирил үсгээр канончлогдсон юм. Энэ нь 1996 онд ч өөрчлөгдөөгүй хэвээр байв. 1996 оны түүвэр нь тэр хүртэлх Монголын уран зохиолын канон бүтээх явцад чиг баримжааны өөрчлөлтийг үзүүлсэн юм. Хэдий тийм боловч олон нийтэд зориулж Нацагдоржийн бүтээлийг байгаа эхээр нь буюу монгол бичгээр хэвлэж хүргээгүй болно. Мөн 1996 онд ч редакторын бодлого нь Нацагдоржийн гар бичмэлийг ямар ч өөрчлөлт засваргүй тэр чигээр нь буулгаж хэвлэх бус, бичгийн хэв маягийн шинэ хэм хэмжээ, шаардлагад нийцүүлэн буулгах явдал байжээ.
Гар бичмэлд тодоос тод бичсэн “???” буюу гурван асуултын тэмдгийг 1996 оны түүвэрт каноны хэм хэмжээ талаас дүгнэхэд харш гэж үзэн хассан байна. Гэхдээ хэм хэмжээ нь зөвхөн зөв бичихийн дүрмээр тогтоогүй бөгөөд шүлгийн агуулгатай ч холбоотой байсан болно.
2. “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” шүлгийн бичсэн он
Хэм хэмжээний үүднээс хөндлөнгөөс оролцсон явдал нь өмнө өгүүлсэнчлэн шүлгийн текстээр үл тогтоно. 1961 оны түүвэр ч 1996 оны түүвэр ч “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” шүлгийн ард бичсэн оныг “1936” гэж тавьсан байна. 1996 оны түүврийн төгсгөлд зохиолч гарт бичмэлдээ “1936 оны 7 сарын 23” гэж бичсэнийг ч дурдсан байна (*3). Өдий хүртэл миний бие болон бусад олон судлаачид шүлгийн энэ огноонд эргэлзэж байгаагүй билээ. Учир нь энэ шүлгийн агуулгыг Нацагдоржийн амьдралд тохиолдсон үйл явдалтай холбож ойлгодог бөгөөд тэрхүү үйл явдал хэзээ болсныг он цагаар хөөж эргэцүүлэхэд, шүлэг 1936 онд бичигджээ гэж үзэхэд асуудалгүй байсан юм. Үйл явдал гэдэг нь гэргий Нина, охин Ананда Ширитэйгээ хагацсан явдлыг хэлнэ. Нацагдорж тэдэнтэйгээ 1935 оны сүүл, 1936 оны эхэн үед хагацсан нь мэдэгдэж буй учир 1936 оны 7 сард бичсэн шүлэг гэж үзвээс амьдын хагацалд унасан эхнэр, охин хоёроо үгүйлж бичсэн шүлэг гэж дүгнэх нь зүйн хэрэг биз ээ (*4) .
Гэвч элдэв бодлыг орхин гагцхүү гар бичмэлийг сайтар ажиглах аваас өөр нэгэн магадлал харагдах болов уу (зураг 2).
Бичмэлийн нугалаас хэсэг элэгдэж хуучирсан учир хоёр оронтой тоогоор бичсэн өдрийн хоёр дахь тоог гаргахад хэцүү боловч “23/VII” буюу 7 сарын 23 гэдэг нь алдаагүй мэт санагдана. Харин түрүү өгүүлсэн Нацагдоржийн амьдралтай холбоотой үйл явдлыг үл бодон гагцхүү зургийг харах аваас, бичсэн он нь 1936 биш 1935 гэж уншигдах бус уу?
Азаар, Нацагдоржийн тэмдэглэлийн дэвтэр өвлөгдөн үлдсэн юм. Энэ дэвтрийн тухай Ч.Жачины судалгаа байдаг бөгөөд бүрэн эхээр нь дижиталд хэлбэрт шилжүүлж хадгалсан дижитал дэвтэр ч бий (*5) . Нацагдоржийн бичгийн хэвийн онцлогийг дэлгэж харуулсан учир энэхүү дэвтрийг түүний бичгийн хэвийг таньж мэдэх түлхүүр болгон ашиглаж мөн болно. Жишээ нь, дэвтрийн энд тэнд төрөл бүрийн тоо бичсэн байна (зураг 3).
3-р зургний тоо буюу 55-аар эхэлж 65-аар төгсөх араб тоон дарааллыг харахад Нацагдорж 5-ын тоог бичихдээ япон хэлний “く” үсэгтэй төстэйгээр булангийн хэсгээс түрүүлж бичээд хөндлөн зураасыг сүүлд тавьдаг байсан нь харагдана. Мөн үзгээ дэвтрээс салгалгүй нэгэн бичилтээр 5-тын тоог бичих тохиолдолд зохиолч дугуй хэсгийг бичиж дуусангуутаа үзгээ өөдөө гулсуулж хөндлөн зураасыг нэгэн зэрэг татаж байгаа нь 58-ыг хэрхэн бичсэнээс нь харагдана. Шүлгийн гар бичмэлийн сүүлийг тоо 65-ыг харахад хамгийн лав бөгөөд тод бичсэн нь булангийн “く” үсэгтэй төстэй хэсэг юм. Мөн Нацагдорж 6-ийн тоог зүүн дээд өнцгөөс бичиж эхлэн тойргоор зангиддаг байсан бөгөөд тойрог нь зүүд доод хэсгээрээ тасрах явдал хэрхэвч үгүй. 6-ийн тоог засаж бичих тохиолдолд ч бичгийн энэ хэв нь өөрчлөгдөхгүй хэвээр байна (зураг 4).
4-р зургийн 75-аас 78 хүртэлх тоон эгнээг харахад, шүлгийн гар бичмэл дээрх 5-ын тоог бичих үед 75-тай төстэйгээр үзэг нь цаасны нугалаас хэсэгт хальтирсан гэж үзэж болох болов уу. Мэдээж, 5-ын тоо бичиж эхлээд 6 болгож зассан гэж маргаж болох ч 76-ийн 6-ааг хэрхэн зассаныг харахад гар бичмэл дээрх сүүлийн хоёр тоог 36 гэж унших нь зохиолчийн бичгийн хэвийн зүйд нийцэхгүй (unnatural) бөгөөд хүчилсэн мэт санагдана.
Энэ шүлэг 1936 онд бичигдсэн гэх тогтсон үзлийг эдгээр баталгаанд үндэслэн бүрмөсөн үгүйсгэх аргагүй байж мэднэ. Гэхдээ ямар ч байсан 1935 оны бичигдсэн байх магадлалтайг эргэцүүлж үзэх хэрэгтэй болов уу.
Цаашилбал, ер нь Нацагдорж бичсэн шүлгээ өөрийн биеэр “Гэргий хүүхдээсээ хагацахуй” гэж нэрлэсэн үү? Хөх бэхээр бичсэн шүлгийн эхэнд нэрийг нь чернилэн ягаан өнгийн харандаагаар сулхан бичсэн харагдана (зураг 5).
Мөн шүлгийн төгсгөлд улаан өнгийн харандаагаар далайцтай таталж бичсэн тайлбар (comment) байна (зураг 6).
Үүнийг Нацагдорж өөрөө бичсэн эсэхийг дүгнэхэд хэцүү ч гэлээ зарим үсэг нь түүний бичгийн хэвтэй дүйцэж буй юм. Харин чернилэн ягаан харандаагаар бичсэн шүлгийн нэр улаан харандаагаар бичсэн таталбараас тэс ондоо сэтгэгдэл төрүүлнэ. Нацагдорж шүлгийнхээ нэрийг ихэнхдээ хашилтанд хийж бичдэг байв. Засаж янзалсан тохиолдолд ч хашилтанд хийх нь олонтаа байж (*6) .
Үүнийг Нацагдорж өөрөө бичсэн эсэхийг дүгнэхэд хэцүү ч гэлээ зарим үсэг нь түүний бичгийн хэвтэй дүйцэж буй юм. Харин чернилэн ягаан харандаагаар бичсэн шүлгийн нэр улаан харандаагаар бичсэн таталбараас тэс ондоо сэтгэгдэл төрүүлнэ. Нацагдорж шүлгийнхээ нэрийг ихэнхдээ хашилтанд хийж бичдэг байв. Засаж янзалсан тохиолдолд ч хашилтанд хийх нь олонтаа байж (*6) .
Тиймээс чернилэн ягаан редакторын харандаагаар шүлгийн нэрийг хэн, хэзээ бичсэнийг лавтайя мэдэх аргагүй ч гэлээ, ямар ч байсан Нацагдорж шүлгээ бичихдээ өгсөн нэр биш гэдгийг баттайя хэлж болно. Түүнчлэн энэ шүлгэнд “гэргий” гэх үг байхгүйгээс гадна “охин” гэдэг үг байх ч “хүүхэд” гэх үг алга байна.
Улаан харандаагаар бичсэнийг 1996 оны түүвэрт тайлбарласнаар “Мунхаг барал хэмээгч орчлонт ертөнцийн эрлэг” гэж кирилээр буулгаж болно. Үүнийг хэн бичсэн нь үл мэдэгдэх боловч хэн ч байлаа гэсэн, шүлгийн сэдэв нь Нина, Ананда Ширитэй хоёртойгоо хагацаж салсан зовлон бус, эр хүний эргэлзээт байдал хэмээн дүгнэсэн ажээ.
Улаан харандаагаар бичсэнийг 1996 оны түүвэрт тайлбарласнаар “Мунхаг барал хэмээгч орчлонт ертөнцийн эрлэг” гэж кирилээр буулгаж болно. Үүнийг хэн бичсэн нь үл мэдэгдэх боловч хэн ч байлаа гэсэн, шүлгийн сэдэв нь Нина, Ананда Ширитэй хоёртойгоо хагацаж салсан зовлон бус, эр хүний эргэлзээт байдал хэмээн дүгнэсэн ажээ.
1961 оны түүврийг бүтээгчид 18-р мөрийн “буй”-г “байжээ!” болгож өөрчлөхдөө зохиолч 1936 онд эхнэр, охин хоёроосоо үүрд хагацсаныг мэдэж байсан учир амьдралынх нь тэрхүү баримтыг урьтал болгон үйл үгийн цагийг өөрчилснөөр үл барам таслалыг анхаарлын тэмдгээр сольжээ. Энэ нь, гар бичмэл дээрх огноо 1930 гэж буй атал судлаач Б.Содном “Харанхуй хад”-ыг Нацагдорж 1936 онд бичсэн гэж маргаж байсныг санагдуулна.
1996 оны түүвэрт 18-р мөрийн үйл үгийн цагийг хэдий зассан боловч шүлэг 1936 онд бичигдсэн гэж тайлбарлах аваас зохиолч эхнэр хүүхэдтэйгээ хагацаж салсны учир энэлэн шаналж, эргэн уулзахыг мөрөөдөж бичсэн шүлэг гэх үзэл цааш залгамжлагдана. Гэвч зохиолч 1935 оны зун эхнэр охин хоёртойгоо хамт байхдаа, хагацаж салаагүй үедээ бичсэн шүлэг гэвэл шүлгийн агуулга ч өөрөөр бууж ойлгогдоно. Амьдын хагацлын түмэн зовлонг амсаж, ахин уулзахыг мөрөөсөж бичсэн шүлэг биш гурвын гурван асуултын тэмдэг илэрхийлж буйгаар, охин үртэй эцэг хүний сэтгэлийн зовнил, эргүү мунхаг эр хүний эргүүлэг тавиланг эдэлж явааг илэрхийлсэн шүлэг ч байж магад. 12-р, 22-р мөрийн “чи” нь хэн бол, 17-р мөрийн “хайртай амраг” нь хэн бол гэх мэт чөлөөтэй ургуулан сэтгэх зам нээгдэнэ.
1996 оны түүвэрт 18-р мөрийн үйл үгийн цагийг хэдий зассан боловч шүлэг 1936 онд бичигдсэн гэж тайлбарлах аваас зохиолч эхнэр хүүхэдтэйгээ хагацаж салсны учир энэлэн шаналж, эргэн уулзахыг мөрөөдөж бичсэн шүлэг гэх үзэл цааш залгамжлагдана. Гэвч зохиолч 1935 оны зун эхнэр охин хоёртойгоо хамт байхдаа, хагацаж салаагүй үедээ бичсэн шүлэг гэвэл шүлгийн агуулга ч өөрөөр бууж ойлгогдоно. Амьдын хагацлын түмэн зовлонг амсаж, ахин уулзахыг мөрөөсөж бичсэн шүлэг биш гурвын гурван асуултын тэмдэг илэрхийлж буйгаар, охин үртэй эцэг хүний сэтгэлийн зовнил, эргүү мунхаг эр хүний эргүүлэг тавиланг эдэлж явааг илэрхийлсэн шүлэг ч байж магад. 12-р, 22-р мөрийн “чи” нь хэн бол, 17-р мөрийн “хайртай амраг” нь хэн бол гэх мэт чөлөөтэй ургуулан сэтгэх зам нээгдэнэ.
Гэвч ийнхүү чөлөөтэйгээр төсөөлж бодох боломж нээгдвэл Нацагдоржийн канончлогдсон уран бүтээлд ёс суртахууны хэм хэмжээний үүднээс өгсөн үнэлгээнд өөрчлөлт орох болно. Тийм учир 1996 оны түүврийг бүтээхдээ асуултын тэмдэг хийгээд анхаарлын тэмдгийг хэрхэн шийдсэн бэ гэдэг нь зөвхөн зөв бичих дүрмийн асуудал бус, каноны хувьд шүлгийн агуулгыг хэрхэн ойлгох вэ гэдэг асуудалтай ч холбоотой байсан юм.
3. Канонизаци хийгээд гар бичмэлийг шинээр унших нь
Бүгд Найрамдах Монгол Ард Улс хийгээд өнөөгийн Монгол Улс дахь Нацагдоржийн үнэлгээний хооронд онц том ялгаа үгүй. Ямар үнэлгээ вэ гэдэг нь МУШУА-аас гадаад хүмүүст зориулж англи хэлээр гаргасан “Information Mongolia”-ийн дараах тайлбараас илэрхий:
“D. Natsagdorj (1906-1937), founder of the new Mongolian literature, was nurtured as a child on the literary oral tradition. In this lies the secret of his very popular and genuinely national poetry, which is always imbued with the ideas of the popular revolution and spirit of the period. The most vivid example is his immortal poem "My Motherland" in which he glorifies Mongolia - old, but born anew (*7) .”
Дээхэн, англи судлаач ийнхүү бичиж байсан удаатай (*8) :
“Natsagdorj, one of the young people who studied in Germany in the 'twenties and who has been built up since his death in 1937 into the founder of modern Mongolian literature.”
Гэвч ийнхүү бичсэн Бодэн хүртэл Монголд Нацагдоржийн бүтээл каноны байр суурьтайг үл тоомсорлож эс чадсан бөгөөд Монголын уран зохиолын түүвэртээ “modern short story”-ийн жишээ болгон Нацагдоржийн ганц өгүүллэг багтаасан нь “Ламбугайн нулимс” байв (*9) . Япон зэрэг гадаадын олон оронд Нацагдорж бол “орчин цагийн Монгол улсын уран зохиолыг үндэслэгч” бөгөөд зохиол бүтээлийг нь зохиогчийнх нь байр сууринд нийцэх хэмжээнд зохих ёсоор хүндэлж, канон хэмээн ханддаг.
Миний бие өөр нэгэн өгүүлэлдээ Нацагдоржийн үнэлгээ бүрэлдэж тогтсон явцын тухай тодорхой өгүүлсэн бөгөөд ерөнхий агуулгыг нь дараах маягаар товчхон хураангуйлж болно (*10) :
1950-ад оны үед нийт хүн амын бичиг үсэг тайлагдсан байдал сайжирч орчин цагийн уншигч бий болсноор БНМАУ-ын улс ардын боловсрол нь “улсын уран зохиолын түүх”-тэй байх хэрэгцээтэй тулгарч, мөн түүний үндэслэгчийн үүргийг үүрэх зохиолч хэрэгтэй болов. Тухайн үеийн улс төрийн нөхцөл байдлыг харгалзахад, Монголын орчин үеийн утга зохиолд хувь нэмрээ оруулсан хүмүүс дундаас тааламжгүй зохиолчдыг хасах шаардлага байсан учир улс төрийн өнгө харьцангуй бага Нацагдоржид тэрхүү том үүргийг үүрэх хувь ногдсон юм.
1960-аад оны дулаарлаас үүдэн Монголд үндсэрхэг үзэл өрнөх хандлагатай байсанд ЗХУ-ын зүгээс хөндлөнгөөс хүчтэй оролцсон учир “Монголын уран зохиол”-ын тухай ярих үед үндэстний элементийг дөвийлгөхийг маш хатуу хязгаарласан болно. Мөн Нацагдоржийг Оросын болон ЗХУ-ын уран зохиолтой холбоотойгоор өндрөөр үнэлсэн бөгөөд чингэхдээ Нацагдоржийг Горький биш Пушкинтэй зүйрлэсэн билээ.
1980-аад он болж уран зохиол судлалд текст шүүмжлэлийн арга нэвтрэхэд зохил бүтээлийг нь өөрчилсөн асуудал ил гарч Нацагдорж “тэкстээ алдсан зохиолч”-ийн бэлгэ тэмдэг болов. Тэр нь цаашдаа үндэсний эрх чөлөө зэрэг ардчиллын асуудалтай холбогдсон юм.
Уран зохиолын мөн чанарын (literariness) тухай хэлэлцэх тохиолдолд “уран зохиолын үндэслэгч”-д үндэсний уламжлал болон орчин цагийн уран зохиолын хэм хэмжээ болох өрнийн уран зохиол хоёрыг холбох үүрэг ногдож байв. Тиймээс “социалист реализмын анхдагч” зэрэг улс төрийн шинж чанартай дүгнэлт хэллэгээс гадна, “өрнөдөд сурч боловсрон” үнэ цэнийг нь хүлээн авсан шинэчлэгч (modernist) байхын зэрэгцээ ардын аман зохиолын арга барилыг уран бүтээлдээ өргөнөөр ашигласан уламжлалт ёсоо даган баримтлагч (traditionalist)” гэх үзэл, мөн Монголын уран зохиолын түүхэн дэх цоо шинэ үзэгдэл буюу нэгдүгээр биеэс өгүүлэх зохиол бичсэн Нацагдоржиийн бүтээлээс романтизмын хандлага хайх үзэл ч гарч ирсэн юм.
Зөвлөлт Оросын улс төр, соёлын хавчлагаас мултарсан 1990-ээд оны үед Нацагдоржийн зохиол бүтээлийн үнэ цэнэ, утга учир нь социалист хэм хэмжээнээс үндсэрхэг үзлийн (nationalism) хэн хэмжээ рүү шилжин өөрчлөгдсөн ч Монголын уран зохиолын канон гэж үзэх байр сууринд өөрчлөлт ороогүй болно. Ийнхүү үйл явцын (process) үр дүнд Нацагдоржийн үнэлгээ үл ганхах бат бөх байр суурьтай болж түүний зохиол бүтээлийг монголчууд үндсэн үзлийн (foundational) үүднээс хүлээж авах болсон гэж болно.
Японы уран зохиолд канон тогтох явц “япон шинж”-ийн тодорхойлолттой холбоотой байсны адилаар Монголын уран зохиол дахь канон тогтох явц ч “монгол шинж”-ийн тодорхойлолттой холбогдоно. Тиймээс ч Монгол улс болон олон монгол угсаатны улс төр, нийгмийн нөхцөл байдлыг авч үзэхэд Нацагдоржийн тухай хэвшсэн үнэлгээнээс зөрнө гэдэг судлаач хувь хүний ижилсэлтэй (identity) холбоотой эмзэг асуудал бөгөөд конструктивизмаас (constructivism) эсрэг байр суурьнаас ярьж хэлэлцэхэд хэцүү байсан болов уу.
Гэвч канон бүрэлдэн тогтох явц гэдэг эцэс төгсгөлгүй процесс юм. Канончлогдсон текст үнэлгээ шинэчлэгдсэний үр дүнд каноноос хасагдаж магад. Мөн каноноос хасагдсан текст дахин канончлогдож магад. Монголын уран зохиолын түүхэнд эхний тохиолдолын жишээ нь Сэнгээ бөгөөд удаах тохиолдлын жишээ нь Ядамсүрэн нар юм.
Эдүгээ монголын уншигчид шинэ эрин үед шилжин оров. Сайн ч муу ч даяарчлал гүнзгийрч буй өнөө үед монгол хүмүүсийн хүлээж авах соёлын хүрээ өмнөх үетэй харьцуулашгүй хэмжээнд хүрсэн болно. “Харанхуй хад”-ын тухай анкет судалгаа харуулж буйгаар, орчин үеийн уншигчдад текст хэдийнээ нээлттэй болжээ (*11) 。
Мэдээжийн хэрэг, Нацагдоржийн уран зохиолын үнэ цэнийг эрх баригч давхаргын хэрэгцээ шаардлага хангаагүй юм. Улс төр, нийгмийн тогтолцоо зэргээс огт хамааралгүйгээр, түүний уран зохиолыг нандигнан уншиж ирсэн хүмүүсийн хайр хүндлэл байсан учир зохиол бүтээл нь хойчийн үед өвлөгдөн үлдсэн болно. 21-р зуунд Нацагдоржийн бүтээлийн үнэ цэнийг лавлаж мэдэхийн тулд түүний текстийг төрөл бүрийн шалтгаанаар бий болсон үзэл суртлаас чөлөөлж, гар бичмэлийг нь байгаа байдлаар нь авч үзэх хэрэгтэй гэсэн бодолтой хүмүүс Монголд ч байна. 2006 онд хэвлэгдэхээр төлөвлөж буй Нацагдоржийн 3 боть бүтээлийн түүврийн нэг ботид гар бичмэлийнх нь зургийг багтаана гэж дууллаа. Ийнхүү гар бичмэлийг шинээр унших явдал нь Нацагдоржийн зохиол бүтээлд шинэ гэрэл гэгээ тусгах нь дамжиггүй билээ.
Зохиол бүтээлийг нь хэвлэн түгэхээс гадна Нацагдоржийн гар бичмэлийг хадгалж үлдэхийн тулд нэн даруй хичээж эхлэх хэрэгтэй байна. Түүхийн нугачааг даван туулсан эртний болон дундад зууны үеийн эх бичмэлтэй харьцуулахад орчин үеийн гар бичмэлүүд чанар муутай цаасан дээр бичигдсэний улмаас он цагийн өөрчлөлтийг давахгүйн дээр урлагийн өв хөрөнгийн хувьд хадгалах объект болгоход хэцүү учир үрэгдэж алга болох аюулд нэрвэгдэнэ. Энэхүү өгүүлэлдээ авч хэлэлцсэн 00604 дугаартай гар бичмэл ч нэлээд элэгдэж хуучирсан учир үнэт мэдээлэл нь яваандаа алга болж магад байна.
Түүнчлэн Нацагдоржийн гар бичмэл судлалын үр дүнг илүү нарийн, илүү баялаг болгохын тулд гар бичмэлийг нь бусад олон судлаач болон уншигчдад нээлттэй болгох хэрэгтэй болов уу. Гар бичмэлийг хадгалах хийгээд олон хүмүүст нээлттэй болгох гэдэг нэг бодлын зөрчилтэй мэт санагдаж мэдэх ч энэ хоёр зорилгыг биелүүлэхийн тулд 2006 оны зун Олон улсын монгол судлаач эрдэмтдийн хурал дээр өгүүлсэнчлэн, гар бичмэлийг нь дижитал хэлбэрт шилжүүлэн хадгалах нь үр дүнтэй арга хэмээн бодно (*12) .
10 сард бурхан болсон Хорлоогийн Сампилдэндэв эрдэмтний Нацагдоржийн гар бичмэлийг хадгалж үлдэхийг хүссэн халуун сэтгэл, дижиталчлах ажилд үзүүлсэн туслалцаа дэмжлэггүйгээр энэхүү өгүүллийг бичиж чадахгүй байсан болов уу. Сампилдэндэв гуайд гүнээ талархан залбирахын зэрэгцээ ажил үйлийг нь залган үргэлжлүүлэх залуу хүмүүс Нацагдоржийн гар бичмэлийн судалгааг улам лавшруулан гүнзгийрүүлнэ гэдэгт итгэж буйгаа илэрхийлье.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
*1 Haruo Shirane “Canon Formation in Japan: Genre, Gender, Popular Culture, and Nationalism”, Ivo Smits, Michael Hockx ed. Reading East Asian Writing: The Limits of Literary Theory, London, 2005
*2 Д.Нацагдорж Зохиолууд, УБ., 1961, тал 190-191; Дашдоржийн Нацагдорж Бүрэн Түүвэр, УБ., 1996, тал 195
*3 Дашдоржийн Нацагдорж Бүрэн Түүвэр, УБ., 1996, тал 568
*4 А.Очир, Г.Дашням Д.Нацагдорж: нийгэм, улс төр, эрдэм судлалын үйлс, амьдрал, УБ., 1996
*5 Ч.Жачин Дашдоржийн Нацагдоржийн гар бичгийн судалгаа, УБ., 2006
*6 БНМАУ-ын ШУА-ийн Хэл зохиолын хүрээлэн, Д.Нацагдоржийн гар бичмэл, УБ., 1988
*7 Compiled and edited by the Academy of Sciences MPR, Information Mongolia: the comprehensive reference source of the People's Republic of Mongolia, Oxford, 1990, p.340
*8 C. R. Bawden, The Modern History of Mongolia, London, 1968, p. 413
*9 C.R. Bawden, Mongolian Literature Anthology, London, 2003, pp.813-816
*10 Шибаяма Ютака, Д.Нацагдоржийн үнэлгээний тухай, Сэйсэн Жёгакүин Коллежийн судалгааны товхимол, No.17, 1998
*11 Шибаяма Ютака “Д.Нацагдоржийн “Харанхуй хад” өгүүллэгийн тухай”, Монгол судлалын холбоо “Монгол судлал”, No.22, 2005 он
*12 Yutaka Shibayama, “Digitalization of Natsagdorj’s Kharankhui Khad”, The 9th International Congress of Mongolists, Ulaanbaatar, 2006
Ашигласан ном, өгүүллийн жагсаалт:
- Гар бичмэл, дугаар 00604 (МУШУА-ийн Хэл зохиолын Хүрээлэнгийн архив)
- Д. Нацагдорж Зохиолын түүвэр, УБ. , 1955
- Д. Нацагдорж Зохиолууд, УБ ., 1961
- Дашдоржийн Нацагдорж Бүрэн түүвэр, УБ., 1996
- Балдан Л., Оюн ухаанаараа сэтгэсэн ертөнцийг бүтээсэн хүн, УБ., 2002
- БНМАУ ШУА -ийн Хэл зохиол Хүрээлэн, Д. Нацагдоржийн гар бичмэл, УБ. , 1988
- Жачин Ч., Дашдоржийн Нацагдоржийн гар бичгийн судалгаа, УБ., 2006
- Лочин С., Д. Нацагдоржийн зохиолын эх бичгийн судлалын асуудалд, УБ., 1984
- Очир А., Дашням Г., Д. Нацагдорж: нийгэм, улс төр, эрдэм судлалын үйлс, амьдрал, УБ., 1996
- Сампилдэндэв Х., Монголын уран зохиолын түүхийн зарим асуудал, УБ., 1998
- Содном Б., Д. Нацагдоржийн намтар зохиол, УБ., 1966
- Окада Казүюки, Монголын зохиолчдын эвлэлийн хагарал, Токиогийн гадаад хэлний дээд сургуулийн эрдэм шинжилгээний ажлын хураангуй, No. 46, 1993 / 岡田和行「モンゴル作家同盟の分裂」（『東京外国語大学論集』46号、1993年
- Шибаяма Ютака, Д. Нацагдоржийн үнэлгээний тухай, Сэйсэн Жёгакүин Коллежийн судалгааны тойм, No.17, 1998 / 芝山豊「Ｄ．ナツァクドルジの評価をめぐって」（『清泉女学院短期大学研究紀要』第17号、1998年）
