Я. Кавабата "Царцаа ба хүрэлзгэнэ"

Өмнөх бичлэгийн шавьжны тухай яриаг үргэлжлүүлье. Кавабатагийн "Алгын чинээ өгүүллэгүүд" түүврээс нэг өгүүллэг орчуулав. Нэр нь японоор "バッタと鈴虫", монголоор махчилбал "Царцаа ба хүрэлзгэнэ". Хүмүүс хүрэлзгэнэ гэж мэдэх үү? Би ёстой бүү мэд, толь бичгээс харсийм. "鈴虫" гэдэг нэрийг утгачилан орчуулбаас "хонхон шавж" болно. Бодвол ийм дуутай болохоор нь "хонхон" гэж нэрийдсэн байх.

Я. Кавабата "Царцаа ба хүрэлзгэнэ"

川端康成「バッタと鈴虫」

Орчуулсан: Сүрэн (япон хэлнээс)

　　Их сургуулийн тоосгон хашааг даган явсаар ахлах сургуулиийн өмнө очив. Сургуулийг тойруулж барьсан цагаан модон хашааны цаана цэцэг нь хагдарч навчилсан интоорын мод ургах агаад доор нь бараантах өвс бутны дундаас шавж хорхойн дуу сонсогдоно.

　　Би шавжны дуунд алхаагаа сааруулж, чих тавин чагнаж явсаар үргэлжлүүлэн сонсохыг хүссэндээ сургуулийн талбайгаас холдохгүйг хичээн баруун тийш тойрч хэсэг яваад дараа нь зүүн тийш эргэтэл модон хашаа дуусч, жүржийн мод суулгасан шороон далан эхэлж байлаа. Зүүн тийш эргэх агшинд би "Хөөх!" гэж уулга алдан, өмнөө харснаа гайхан ширтэж, жижиг алхаагаар хурдлан гүйв. Учир нь далангийн хормойд буйдхан хөдөөний ургацын баяр наадмын чимэглэл гэлтэй таван өнгийн хөөрхөн дэнлүүнүүд хөдөлж байлаа. Хүүхдүүд далангийн өвснөө шавж барьж буйг ойртолгүй ойлгов. Дэнлүүний гэрэл хорь орчим. Улаан, ягаан, хөх ягаан, ногоон, шар өнгөөр гэрэлтэх олон дэнлүүний дунд таван өнгөөр солонгорон гэрэлтэх дэнлүү хүртэл байна. Дэлгүүрээс авсан бололтой жижигхэн улаан дэнлүү ч байна. Гэхдээ ихэнх хүүхдүүд ухаан бодлоо уралдуулан байж өөрсдийн гараар урлан хийсэн хөөрхөн дөрвөлжин дэнлүүнүүд барьжээ. Хүний хөлөөс зайдуу далан дээр хориод хүүхэд цугларч, энэ орой үзэсгэлэнт дэнлүүгээ өргөн зогсох хүртэл үлгэр тохиолдох ёстой доо.

　　Нэг хүүхэд нэгэн шөнө энэ далан дээр шавжны дуу сонсов. Маргааш нь улаан дэнлүү худалдаж аваад өнөөх шавж хаана байгааг хайв. Дараа шөнө хүүхдийн тоо хоёр болов. Шинэ хүүхэд дэнлүү худалдан авах боломжгүй байж. Тийм учир хатуу цаасан хайрцгийн ар, өвөр талыг хайчлан авч нимгэн цаас наагаад, хайрцагны ёроолд босоо лаа байрлуулж, оройгоос нь уяа зүүв. Хүүхдийн тоо тав болоод, долоо боллоо. Тэд хайрцгандаа өнгийн цаас нааж, зураг зурахыг сурцгаав. Мөн ухаант уран бүтээлчид маань цаасан хайрцагныхаа энд тэнд тойрог, гурвалжин, жишүү дөрвөлжин, навчин хэлбэртэй цонх гаргаж хайчлаад, цонх бүрийг өөр өөр өнгийн цаасаар бүрэхээс гадна тойрог, жишүү дөрвөлжин, улаан, ногоон зэрэг янз бүрийн дүрс, өнгө ашиглан утга санаа бүхий чимэг хээ сэтгэж урлав. Улаан дэнлүү авсан хүүхэд дэлгүүрийн онцгүй, ялгарах юмгүй дэнлүүгээ хаяв. Эхний дэнлүүг өөрийн гараар урласан хүүхэд ч энгийн хийцтэй хэмээн голж хаяв. Урд шөнийн гэрлийн угалз дараа өдөр сэтгэлд хүрэхээ больж, хүүхдүүд дахин хайрцаг, цаас, харандаа, хайч, хутга, цавуу гарган өмнөхөөсөө улам гоё дэнлүү урлахад сэтгэл зүрхээ зориулна. Шөнө болохуйяа "Дэнлүү минь! Хамгийн гоё нь байгаарай!" гэсэн хүсэл бяцхан цээжиндээ өвөртлөн хүүхдүүд шөнийн шавжны ангуунд гарна. Ийнхүү одоо миний өмнө хориод хүүхэд үзэсгэлэнт дэнлүүгээ барин зогсож буй ажээ.

　　Би хүүхдүүдийг ажиглан, ойрхноос харж зогсов. Хүүхдүүдийн дөрвөлжин дэнлүүний цонх нь хуучны хээ угалз, цэцгэн хээтэй байхаас гадна зарим нь "Ё-ши-хи-ко", "А-я-ко" гэх мэт өөрийнхөө нэрийг катакана(*1) үсгээр хайчилж урласан байлаа. Дэлгүүрийн зурагтай улаан дэнлүүнээс ялгаатай нь, цаасан хайрцгийн хананд хэлбэр, хээ гарган хайчилсныхаа дараа дотроос нь өнгийн цаасаар бүрсэн тул тэрхүү цонхоор дэнлүүний гэрэл өнгөт хээ болж тусна. Ийнхүү урласан хориод дэнлүү бут өвсийг гэрэлтүүлэх ахуйд бяцхан эзэд нь шавжны дуу чагнан далан дээр явган суугаад хайгуул хийнэ.

　　Бусдаасаа долоо, найман метрийн зайд өвс ширтэж суусан хүү гэнэт өндийгөөд:

　　- Царцаа авмаар байна уу? Царцаа! гэв.

　　- Би авъя! Би авъя! гээд зургаа, долоон хүүхэд даруй гүйн очиж царцаа олсон хүүгийн ард шавааралдан өндөр өвс рүү өнгийн харцгаав.

　　Гэвч жаалхүү хүүхдүүдийн сунгасан гарыг түлхэж, царцаа буй өвсийг хамгаалах гэсэн мэт хоёр гараа тэлэн зогсох агаад баруун гар дахь дэнлүүгээрээ дохин долоо, найман метрийн цаана байгаа хүүхдүүдийг дахин дуудав:

　　- Царцаа хэн авах вэ? Царцаа!

　　- Авъя! Авъя! гээд дөрөв, таван хүүхэд гүйлдэж ирэв.

Хүүхдүүд царцааг хүртэл хүснэ гэдэг шавжны ангуу амжилт муухан байгаа бололтой. Жаалхүү гурав дахь удаагаа дуудав:

　　- Царцаа авмаар байна уу?

Энэ удаад гурван хүүхэд дөхөж очив.

　　- Надаа өгчих, тэгэх үү? – сүүлд дөхөж очсон охин жаалхүүгийн ардаас хэлэв. Жаалхүү эргэж харангуутаа шууд газар явган суугаад, дэнлүүгээ зүүн гартаа шилжүүлж бариад баруун гараараа өвсний дундуур тэмтрэв.

　　- Царцаа шүү!

　　- Өг л дөө!

Жаалхүү босоод атгасан гараа "Май!" гэж буй мэт охины өмнө сунгав. Охин зүүн гартаа барьж байсан дэнлүүнийхээ оосрыг бугуйндаа зүүгээд хоёр алгаа жаалхүүгийн атгасан гар дээр тавилаа. Жаалхүү алгаа алгуурхан дэлгэхэд шавж охины эрхий, долоовор хурууны хооронд шилжив.

　　- Хөөх! Хүрэлзгэнэ байна! Царцаа биш хүрэлзгэнэ байна! – охин уулга алдав. Бор өнгийн шавж харж буй борхон нүд нь гялалзана.

　　- Хүрэлзгэнэ! Хүрэлзгэнэ! гэх хүүхдүүдийн атаархлын өнгө аястай дуу хадна. Охин ухаалаг сэргэлэн нүдээрээ шавж өгсөн жалхүүг зэрвэс харснаа бүснээсээ уясан шавжны жижиг шилэн саваа тайлж хүрэлзгэнийг дотор нь хийв.

　　- Хүрэлзгэнэ байна шүү дээ гэж түүнийг хэлэхэд жаалхүү,

　　- Тийм, хүрэлзгэнэ гэж бувтнав.

Охин шавжны шилэн саваа нүүрэндээ дөхүүлэн доторх хүрэлзгэнийг ажиглан харахад жаалхүү таван өнгийн үзэсгэлэнт дэнлүүгээ өндөрт өргөн гэрэлтүүлж, охины царайг үе үе зэрвэс харна.

　　"Ийм учиртай байж!" Би жаалхүүд жаахан атаархан, бас түүний үйлдлийн учрыг одоо л ойлгож буй өөрийнхөө тэнэгийг гайхав.

　　Байз! Хар даа! Охины цээжийг хар даа! Үүнийг хүрэлзгэнэ өгсөн хөвгүүн ч, хүрэлзгэнэ авсан охин ч, энэ хоёрыг харан зогсох хүүхдүүдийн хэн нь ч анзаарсангүй. Гэхдээ охины цээжин дээр тусах бүдэг ногоон гэрэл "Фүжио" гэж тод уншигдах бус уу? Шавжны савыг гэрэлтүүлэх хөвгүүний дэнлүү охины цагаан юкатад(*2) ойрхон учир "Фүжио" гэж хайчлан гаргаж ногоон өнгийн цаас наасан үсэг нь хэлбэр, өнгө яг тэр чигээрээ охины цээжинд тусч гэрэлтэнэ. Охины дэнлүүг харвал, зүүн гарынхаа бугуйд өлгөсөн чигтээ унжих тул "Фүжио" шиг тод биш ч гэлээ, хөвгүүний гэдсэн дээр бүрэлзэх улаан гэрэл "Киёко" гэж уншигдана. Ногоон, улаан гэрлийн санаандгүй энэ тоглоомыг - тоглоом болов уу даа - Фүжио хөвгүүн ч, Киёко охин ч үл мэдэх ажээ.

　　Фүжио хүрэлзгэнэ өгч, Киёко хүрэлзгэнэ авсныг үүрд хоёулаа мартахгүй ч гэлээ, өөрийнх нь нэр Киёкогийн цээжинд ногоон гэрлээр бичигдэж, Киёкогийн нэр улаан гэрлээр гэдсэнд нь бичигдсэнийг Фүжио хөвгүүн зүүдэндээ ч таашгүй, эргэж хэзээ ч санашгүй. Киёко ч цээжинд нь Фүжиогийн нэр ногоон өнгөөр тодорч, Фүжиогийн гэдсэнд өөрийнх нь нэр улаан гэрлээр бүрэлзэн байсныг үүрд мэдэшгүй.

　　Фүжио хөвгүүн! Чи том болоод бүсгүйд "Царцаа" гэж хэлэн хүрэлзгэнэ өгч "Хөөх!" гэж гайхан баярлахыг нь харж бахдан инээмсэглээрэй. Мөн "Хүрэлзгэнэ" гэж хэлэн царцаа өгч "Өө" гэж гуниглахыг нь харж өхөөрдөн инээмсэглээрэй.

　　Хөвгүүн чи бусад хүүхдээс зайдуу, ганцаараа шавж хайх ухаантай ч хүний амьдралд хүрэлзгэнэ тийм ч элбэг тохиолдохгүй билээ. Тиймээс царцаа шиг бүсгүйтэй учраад хүрэлзгэнэ гэж итгэх л болов уу даа.

　　Эцэст, чиний үүлс хурж харанхуйлж шархадсан зүрхэнд жинхэнэ хүрэлзгэнэ царцаа шиг харагдаж, дэлхий царцаагаар дүүрсэн мэт санагдах тийм өдөр ирэх аваас, өнөө шөнө үзэсгэлэнт дэнлүүний чинь ногоон гэрэл охины цээжнээ хэрхэн наадан байсныг чи санан дурсах аргагүйд би харамсана.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

*1 катакана – цагаан толгой. Япон улсын орчин цагийн бичиг үсэг хирагана, катакана цагаан толгой, ханз үсэг гурваас бүрдэнэ.

*2 юката – зуны дан давуун кимоно.

Орчуулгын тухай тайлбар:

Энэ өгүүллэгийг орчуулахдаа "хүрэлзгэнийг яахуу" гэж жаал тархиа гашилгаад, орос, англи, итали орчуулгатай харьцуулаад. Ер нь монгол хүнд хүрэлзгэнээс эхсүүлээд олон шавжны нэрс онц юм өгүүлэхгүй "үг үсгийн нийлбэр" төдий болов уу. Оросууд ч тийм байх. Тийм болоод орос орчуулагч хүрэлзгэнийг "цох"-оор орлуулж орчуулсан байх. Зуны шөнө энд тэнд ногооноор гэрэлтэх цох нэгт ховор, хоёрт хөөрхөн, гуравт хүн олны хайрыг татдаг цөөн шавжны нэг. Мөн шавжны ертөнцийн "зиндааны" тухай бодож байгаагүй ч гэлээ "царцаанаас цох илүү" гэдгийг ямар ч орос хүн хүлээн зөвшөөрнө. Япон хүн "царцаанаас хүрэлзгэнэ илүү" гэдгийг мэдэх ч бусад орныхон паг. Ингэж бодохоор орос орчуулагч цохоор орлуулсан нь зөв санагдана. Нөгөө талаас цох хэзээ харагддаг билээ, тэр нь хүрэлзгэний үеэтэй давхцдаг билүү, цохыг дуугаар нь биш гэрлээр нь олно... гэрэлтэнэ гэдэг олоход амар гэсэн үг... олоход амар гэдэг нь зохиолын үйл явдлаас гажна... гээд бодохоор ингэж хамаагүй дур мэдэн орлуулан орчуулж бас боломгүй санагдана. Англи, итали орчуулга хүрэлзгэнээр буулгасан байна лээ. Би ч гэсэн хүрэлзгэнэ гээд явчихлаа... оронд нь гэхдээ ийм урт тайлбар бичих боллоо... цох нь ч дээр байсимуу... анивэй, уншаад санаа оноогоо хэлбэл баярлана шүү :)