2009/12/15

Нүдэнд тань хүүхэд... эсвэл хүүхэн


Хүүхэн харааг оросоор юу гэдэг бол?

Алдарт Далийн орос хэлний тайлбар толиноос харвал: "Зрачок, зорочок, зеница, зенко, глядельце, зеркальце, человечек в глазу, круглая прорешка среди радужной перепонки" гэж байна. Орчин үед "зрачок" гэх боловч Далийн толинд "человечек в глазу" буюу "нүдэн дэх бяцхан хүн" гэсэн үг байх нь өөрийн эрхгүй анхаарал татна. Яагаад гэвэл... яахав дээ, зүгээр л сонин учраас. Anyway, яриагаа цааш үргэлжлүүлбэл маш олон хэлэнд хүүхэн харааг "хүүхэд", "бяцхан хүн" гэсэн үгээр илэрхийлдэг юм байна:

англи: pupil – сурагч, хүүхэд, хүүхэн хараа
таджик: mardumak – бяцхан хүн, одой хүн, хүүхэн хараа
санскрит: kanīnaká – эрэгтэй хүүхэд, kanīnaka – хүүхэн хараа (энэ хоёр үгний зөвхөн өргөлт нь өөр)
лезгин хэл (Дагестан): нини – хүүхэлдэй, вилин нини – хүүхэн хараа
караим хэл: бэбэк – хүүхэлдэй, бэбэй – хүүхэн хараа
япон: 瞳 ханз "нүд" + "хүүхэд" гэсэн хоёр ханзнаас бүрдэнэ

Бас нэг сонирхолтой ажиглалт гэвэл нэлээд олон хэлэнд хүүхэн харааг "охин", "бүсгүй" гэсэн утгатай үгээр илэрхийлж байна:

эртний грек: κόρη – бүсгүй, хүүхэн хараа
латин: pupa – охин, хүүхэлдэй, pupilla – өнчин охин, хүүхэн хараа
итали: pupilla (дээрх латин үгнээс гаралтай бөгөөд англи хэлний pupil ч энэ үгнээс гаралтай)
португаль: menina – охин, menina do olhos – хүүхэн хараа
испани хэл: niña – охин, niña del ojo – хүүхэн хараа

Ингэхэд европ ямар ертөнцийн төв биш, уул далайг алхасвал:

сарыколь хэл (иран хэлний бүлэг; Шинжаан Уйгуур болон хил залгаа Пакистаны нутаг): γoc – бүсгүй, хүүхэн хараа
вах хэл (Памир хэлний бүлэг): rərčodə'k – охин, хүүхэн хараа
брахуи хэл (дравид хэлний бүлэг; Пакистан, Афганистан болон Ираны хил залгаа уулархаг нутаг): dutk – охин, хүүхэн хараа
малаялам (дравид хэлний бүлэг, Энэтхэгийн өмнөд хэсэг): kuṭṭi – хүүхэд, охин хүүхэд, зулзага, хүүхэн хараа

За, ер нь хол яваад хэрэггүй, монгол хэлэнд юу гэдэг билээ... Орос тольноос олж харсан "человечек в глазу", монгол хэлний "хүүхэн хараа" сонин санагдаад энэ бүхнийг уул нь судалсан юм шдээ. Гэхдээ миний судлах гэж юу байхав, хэл шинжлэлийн мэдлэг ноль, чаддаг ганц эрдэм нь гүүгэлдэх. Тиймээс дээр бичсэн бүхнийг миний судалгаа гэж андууруузай, эндүүрүүзэй. Жинхэнэ сураад судлаад, шинжлээд бичээд нийтэлсэн хүн нь энд байна: http://privetkavkaz.0bb.ru/viewtopic.php?id=1159

Гол нь яагаад ийм олон хэлэнд хүүхэн харааг "бяцхан хүн", "хүүхэд", "охин" , "хүүхэн" гэх үгээр хэлдэг юм болааааа гэж баахан бодов. Гэхдээ "хүүхэд" болон "бяцхан" гэж хэлдгийн учир тун энгийн байж магад. Хүний өөдөөс харж суухад хүүхэн хараанд нь өөрийн тань бяцхан дүр тусаж харагддаг даа... тэгээд л тэр байх. Simple! Дээрх нийтлэлийг бичсэн хүн ч тэгж боддог юм байна. Yes!

Харин яагаад охин болон бүсгүй гэсэн утгатай үгээр хэлдэг юм бол... гоо сайхан ертөнцийг аврана, бүсгүйчүүл хамгаас сайхан, хөөрхөн, хиргүй тунгалаг нүдтэй учраас ?! гэж бодоод өнөөдрийн тэмдэглэл бичив. Ямар азаар хүүхэн болж төрсим... кк

11 comments:

sirus said...

za huhdin nud hirgui tungalag ariun baij bolhim... emegtei huni nud ch tiim gej bodku bna oo... er hun emegtei huni nudend neg ih yalga bhku l bh...

Сүрэн said...

hehe er hun, emegtei hunii nudnii yalgaanii tuhai uul ni bicheeguim l daa...

Kkk said...

Bi ch yamar azaar eregtei bolj torvoo geed byrhand bayrlaad baidiisht..

Light said...

olon undestnii helend adil setgesen n sonirholtoi ym te.nuden dotroh nud gesen setgeleg law bga n haragdaj bna.bodmoor l ym bn.

Сүрэн said...

Kkk aztai yumaa :D

Сүрэн said...

Light, comment bayarlalaa.
olon undesnii humuus adilaar setgesen gedeg humuusiin setgelgee er ni undesten yastan hargalzahgui adil gesen ug yum bolov uu

Light said...

za zugeer e.chi hudulmurch yma.

Anonymous said...

hehe minii naiz zunduu ih setgel gargajee, buguichuud ta nar maani buuvein duu aylah aztai humuus shuu dee ...hehe chi nadaaa umarerunu udag orchuulaad uguuch ...bas neg sedev ymuudaa te...

avraga mogoi said...

hehe hervee chi sonirhovol l shuu

Сүрэн said...

avraga mogoi, comment bayarlalaa :)

Anonymous said...

Хүүхэн гэдгийн жинхэнэ утга нь хүүхэд юм шүү дээ.
Хүүхэн - ганц тоо, хүүхэд - олон тоо.

Харин хэзээнээс бүсгүй хүнийг "хүүхэн" гэж нэрлэдэг болсон нь сонин юм.